2019 ийыште кочывӱд шуко ешлан ойгым конден: Роспотребнадзорын Марий Элысе виктемжын эртыше идалыкым иктешлымыж почеш, арака да тудын суррогатше дене 164 еҥ аярген, 130 еҥ колен. Тиде статистике 2018 ийысе деч изиш сайрак, но айдеме илыш нерген мут лекмек, куштылгынрак шӱлалташ нимолан.
Кумылым волта, намысыш пурта
Калыкын аракам йӱаш кумылан улмыж нерген пеш шуэн ойлена. Тыгодымак Россий Федерацийын чыла 85 регионыштыжо верысе кучемын алкоголь ваштареш эртарыме пашаже, калыкын аракам йӱмыжӧ да этил спиртым закондымын ужалыме шотышто тергыме-иктешлыме шымлымашым эртарыше «Айык Россий» федеральный проект ынде вич ий почела Айыклык рейтингым ямдыла. Тушто тыгак алкоголь дене аяргымылан кӧра колымо, йӱшывуя ыштыме преступлений да официально регистрироватлыме алкоголик-влакын чотыштым, спиртан продукцийым ужалыме кугытым ончыкта. Тиде рейтингыште Марий Эл ӱмаште 53-шо верыш логалын, Юл кундем федеральный округысо пошкудына-влак кокла гыч, мутлан, Татарстан – 23-шо корныш, Чуваший – 38-ыш, Киров область – 77-ыш. Тыге, ПФО-со 14 регион коклаште ме ӱлычын визымше улына, да эксперт-влакын иктешлымышт почеш,Российыште ик эн йӱшӧ субъектлан шотлалтына.
Тыгай показатель кумылым волтымыж деч посна эше вожылтара, вет Марий Эл эн ончычак марий калыкын лӱмжӧ дене кылдалтын, кеч руш-влакын чотышт пытартыш перепись почеш 23 тӱжем нарылан шукырак лийын. Адакше чӱчкыдынжӧ нунак мемнам, марий-шамычым, республикын чапшым тынаре ӱлыкӧ волтымылан титаклат. Теве, мутлан, Йошкар-Олаште верланыше «Марий сем» клубыш коштшо-шамыч нерген интернетыште мом-гына огыт возо! Тиде заведенийыштеэртарыме руш-марий дискотеке дене кылдалтше иктаж фотом, видеосюжетым але событийым каҥашымаште нунын велым сай шомакшым от му.
Тидлан шкежат амалым ыштена. Мо шотышто? Мутлан, Йошкар-Олаштак тӱшка транспорт шогалме верлаште ма вокзалыште, спиртан йӱышым темкален ужалыме кафе кумдыклаште ма подъездла воктене «фанфурикым» налашлан кок-кум теҥгем эрденак кӱчышӧ-влак шагалын улыт мо? Тӱткынрак колыштса, иктышт шке коклаштышт марла мутланат гын, весышт – руш йылмым тодыштын. Чурийышт гычак умылаш лиеш– марий улыт! Уке-уке да коклаштышт ӱдырамаш-влакат койыт, палыме-шамычымат ужат… Айста сайынрак шоналтен да рашемден ончена: кочывӱд дене «модмыштлан», пеҥгыдын таҥлалтмыштлан кӧра мыняр еҥ – ача-ава, иза-шольо, ака-шӱжар, эрге-ӱдыр, уныка, моло родо-тукым, пошкудо, пырля тунемме але пашам ыштыме йолташ, кумдан палыме поэт, писатель, драматург, шанчызе, артист, журналист, эсогыл врач – дене ӱмырешлан чеверласышна? Тыге шол, арака айдемын кӧ улмыжым ок ончо, чылам ик семын куандара, орландара да пытара. Но нацийже дене кузе кылдалтын? Кӱшнырак ушештарыме рейтингыште Чечня, Ингушетий, Дагестан, Кабардино-Балкарий, Карачаево-Черкессий молан ий гыч ийыш эн айык республик семын чапланат? А Марий Эл 2015 ийыште эсогыл 78-ше верыште лийын! Тыгодымак 2016 ийыште тичмаш 30 тошкалтышлан «айыкемын»! Кумытлан огыл, а кумлылан! 2017 ийыште – эше визытлан! А 2018 ийыште вигак 14 тошкалтышлан волен каен… Шоналтет, да ӱпет шогалеш, могыр коваштет шергылтеш, нимучашдыме йодыш лектеш: молан, молан, молан?
Пӱртӱсын пӧлекше – йӱаш огыл!
Россий науко академийын академикше Валентин Моисеев ден Калык-влакын келшымашышт россий университетын профессоржо Павел Огурцовын пеҥгыдемдыме фактышт почеш, организмыш логалше алкогольым алкогольдегидрогеназе манме фермент ацетальдегидыш – пеш шучко аярыш – савыра, да айдеме мокмыр дене чот орлана, тыгодым «илыше кодам гын, аракам тетла тӱрвышкемат ом тӱкӧ» манын шона. Но ацетальдегиддегидрогеназе манме вес ферментын тиде аярым пытарымыж деч вара куштылгын шӱлалта да чоным пыштен товатлымыжым йӧршын монда… Палемдыме кок ферментым айдемын генетикыштыже пуйто кодироватлыме. Алкогольдегидрогеназе ӱдырамаш организмыште пӧръеҥын деч кок пачаш шагал, сандене ӱдырамаш арака дене пеш писын таҥлалтын кертеш. Кокымшо фермент, ацетальдегиддегидрогеназе, посна айдемын веле огыл, эсогыл калыкын палынак шагал лийын сеҥа. Тыгайлан япон, якут, чукча, эвен, бурят, калмык, эстон да марий-влак шотлалтыт. Нине еҥ изиш веле подылыт гынат, мокмыр дене чот орланат. Палемдыме калыклан пӱртӱс шуэн вашлиялтше пеш чапле да шергакан пӧлекым ыштен – йӱаш огыл! Кугезына-влак тидым паленыт, сандене кочывӱдым, аза шочмек ма колышым тойымек, шот-ратым пален подылыныт. Йӱлам шуктышо кугыеҥ-шамычын аракам подылмыштым икшыве-влак ужыныт да тидым шке илышышкышт кӱсынленыт… Но таче кечылан ятыр ешыште йӱлам шуктымо радам мондалтын гаяк, кочывӱд гына лӱмгече да сӱан годым веле огыл, тыглай кечынат – ӱстембал оза. Заводышто ямдылен лукмо ош аракаланжат «Пайрем», «Салам», «Пеш сай», «Йолташ», «Марий ял», «Элнет» гай сылне лӱмым пуаш кӧн ушышкыжо толын гын? Бренд – бренд дене, но тидын дене марий калыкын аракам йӱаш йӧратымыжым эше ик гана пеҥгыдемдыме гай чучеш.
Ял азапыш логалын
Тыгай сылне лӱман аракам ала-кӧжӧ налешат, очыни, но республикнан районлаштыже психологический, социальный, экономический, физический да тӱрлӧ амаллан кӧра кочывӱд дене пеҥгыдын таҥлалтше-влак тудым «кугу пайрем» (пенсийым, пособийым пуымо, иктаж-мом ужален але шолыштын кертме) годым веле ужыт, молгунамже фанфурикым «ястарат». Ик пӧртыштӧ пырля погынат, подылыт, мо улым пурлыт, да кӧ ойырлен кайыше ватыжым, кӧ кынел кертде кийыше черле ачажым, кӧ район вуйлатышым, кӧ Путиным йорло илышыш шуктымыштлан вурсат, но шкеныштым – нигунамат, низаштат!..
Марий Элысе шуко ялыш, поснак райрӱдӧ деч тораштырак верланыше илемыш, пеш шучко илыш толын: паша укелан, пашадар изилан кӧра иктышт, утларакше пӧръеҥ-влак, кугурак оксам кычалын, ӧрдыж кундемлашке каят, весышт пакчасаскам, сурткайыкым, вольыкым, чодыра емыжым мойн ужалыме окса дене илат, кумшышт сулен налме канышыште улшо коча-коваштын, ача-аваштын шинчашкышт ончат… Поснак пытартыш тӱшка тургыжландара: коклаштышт шот дене илаш шонышо уке гаяк. Нуно кечын локтылалтыт, самырыкак икте почеш весе илыш дене чеверласат: кӧжӧ спиртан йӱыш дене тазалыкшым лунчыртен, кӧжӧ йӱшывуя азапыш логалын, кӧжӧ шкенжым шке пытарен… Ойгыжо могай!
Эн сай эм — паша
Тиде шучко черым кузе «эмлаш»? Республикысе наркологический диспансерын тӱҥ врачше, нарколог, психиатр Сергей Бочкарёв аракам йӱмым да ужалымым чарыме деч посна эн ончычак айдемын кочывӱд дене таҥлалтме амалжымат рашемдаш темла. Шӱм-чон сусыр деч эн сай эмлан ожнысек пашам шотлат. Тиде радамыш тыгак ешым, сай йолташ-влакым, хоббим пурташ лиеш, но! Айдеме ваштарешыже толшо поездын – илышыште вашлиялтше тӱрлӧ нелылыкын – тулжым веле огыл, тоннель мучаште волгыдымат ужшаш. А ок уж гын? Пыта вет!..
Тыгеже, пытартыш жапыште айдемын таза илыш-йӱлаж верч кугыжаныш велым шуко мо ышталтеш. Поснак коронавирусын пандемийже пагытыште посна улмо режимым увертарыме годым алкогольым 18 гыч 14 шагат йотке ужалаш чарымым, Марий Эл Кугыжаныш Погынын пытартыш сессийыштыже общепитын шуко пачеран пӧртлаште да тудын кундемлаштыже верланыше 50 квадрат метр деч изи кумдыкан пурлмыверже-шамычым петыраш пунчалым, айык улмо, тыгак Тазалык кече-влакым кумдан палемдымым, республикысе нарколог-шамычын,тунемме заведенийлашке лектын, самырык тукымлан арака ден наркотикын зиянышт нерген каласкалымыштым, «Аноним алкоголик-влак» обществе-шамычын пашаштым сай велым палемдыман. Туге гынат, марий калыкын аракам йӱмыж дене кылдалтше проблеме эше пеш кугу. Поснак ялыште илыше-шамыч верч чон коржеш…
Тиде йодышым Марий калык погынышто эше ик гана нӧлталаш гын?..
Кумылым волта, намысыш пурта
Калыкын аракам йӱаш кумылан улмыж нерген пеш шуэн ойлена. Тыгодымак Россий Федерацийын чыла 85 регионыштыжо верысе кучемын алкоголь ваштареш эртарыме пашаже, калыкын аракам йӱмыжӧ да этил спиртым закондымын ужалыме шотышто тергыме-иктешлыме шымлымашым эртарыше «Айык Россий» федеральный проект ынде вич ий почела Айыклык рейтингым ямдыла. Тушто тыгак алкоголь дене аяргымылан кӧра колымо, йӱшывуя ыштыме преступлений да официально регистрироватлыме алкоголик-влакын чотыштым, спиртан продукцийым ужалыме кугытым ончыкта. Тиде рейтингыште Марий Эл ӱмаште 53-шо верыш логалын, Юл кундем федеральный округысо пошкудына-влак кокла гыч, мутлан, Татарстан – 23-шо корныш, Чуваший – 38-ыш, Киров область – 77-ыш. Тыге, ПФО-со 14 регион коклаште ме ӱлычын визымше улына, да эксперт-влакын иктешлымышт почеш,Российыште ик эн йӱшӧ субъектлан шотлалтына.
Тыгай показатель кумылым волтымыж деч посна эше вожылтара, вет Марий Эл эн ончычак марий калыкын лӱмжӧ дене кылдалтын, кеч руш-влакын чотышт пытартыш перепись почеш 23 тӱжем нарылан шукырак лийын. Адакше чӱчкыдынжӧ нунак мемнам, марий-шамычым, республикын чапшым тынаре ӱлыкӧ волтымылан титаклат. Теве, мутлан, Йошкар-Олаште верланыше «Марий сем» клубыш коштшо-шамыч нерген интернетыште мом-гына огыт возо! Тиде заведенийыштеэртарыме руш-марий дискотеке дене кылдалтше иктаж фотом, видеосюжетым але событийым каҥашымаште нунын велым сай шомакшым от му.
Тидлан шкежат амалым ыштена. Мо шотышто? Мутлан, Йошкар-Олаштак тӱшка транспорт шогалме верлаште ма вокзалыште, спиртан йӱышым темкален ужалыме кафе кумдыклаште ма подъездла воктене «фанфурикым» налашлан кок-кум теҥгем эрденак кӱчышӧ-влак шагалын улыт мо? Тӱткынрак колыштса, иктышт шке коклаштышт марла мутланат гын, весышт – руш йылмым тодыштын. Чурийышт гычак умылаш лиеш– марий улыт! Уке-уке да коклаштышт ӱдырамаш-влакат койыт, палыме-шамычымат ужат… Айста сайынрак шоналтен да рашемден ончена: кочывӱд дене «модмыштлан», пеҥгыдын таҥлалтмыштлан кӧра мыняр еҥ – ача-ава, иза-шольо, ака-шӱжар, эрге-ӱдыр, уныка, моло родо-тукым, пошкудо, пырля тунемме але пашам ыштыме йолташ, кумдан палыме поэт, писатель, драматург, шанчызе, артист, журналист, эсогыл врач – дене ӱмырешлан чеверласышна? Тыге шол, арака айдемын кӧ улмыжым ок ончо, чылам ик семын куандара, орландара да пытара. Но нацийже дене кузе кылдалтын? Кӱшнырак ушештарыме рейтингыште Чечня, Ингушетий, Дагестан, Кабардино-Балкарий, Карачаево-Черкессий молан ий гыч ийыш эн айык республик семын чапланат? А Марий Эл 2015 ийыште эсогыл 78-ше верыште лийын! Тыгодымак 2016 ийыште тичмаш 30 тошкалтышлан «айыкемын»! Кумытлан огыл, а кумлылан! 2017 ийыште – эше визытлан! А 2018 ийыште вигак 14 тошкалтышлан волен каен… Шоналтет, да ӱпет шогалеш, могыр коваштет шергылтеш, нимучашдыме йодыш лектеш: молан, молан, молан?
Пӱртӱсын пӧлекше – йӱаш огыл!
Россий науко академийын академикше Валентин Моисеев ден Калык-влакын келшымашышт россий университетын профессоржо Павел Огурцовын пеҥгыдемдыме фактышт почеш, организмыш логалше алкогольым алкогольдегидрогеназе манме фермент ацетальдегидыш – пеш шучко аярыш – савыра, да айдеме мокмыр дене чот орлана, тыгодым «илыше кодам гын, аракам тетла тӱрвышкемат ом тӱкӧ» манын шона. Но ацетальдегиддегидрогеназе манме вес ферментын тиде аярым пытарымыж деч вара куштылгын шӱлалта да чоным пыштен товатлымыжым йӧршын монда… Палемдыме кок ферментым айдемын генетикыштыже пуйто кодироватлыме. Алкогольдегидрогеназе ӱдырамаш организмыште пӧръеҥын деч кок пачаш шагал, сандене ӱдырамаш арака дене пеш писын таҥлалтын кертеш. Кокымшо фермент, ацетальдегиддегидрогеназе, посна айдемын веле огыл, эсогыл калыкын палынак шагал лийын сеҥа. Тыгайлан япон, якут, чукча, эвен, бурят, калмык, эстон да марий-влак шотлалтыт. Нине еҥ изиш веле подылыт гынат, мокмыр дене чот орланат. Палемдыме калыклан пӱртӱс шуэн вашлиялтше пеш чапле да шергакан пӧлекым ыштен – йӱаш огыл! Кугезына-влак тидым паленыт, сандене кочывӱдым, аза шочмек ма колышым тойымек, шот-ратым пален подылыныт. Йӱлам шуктышо кугыеҥ-шамычын аракам подылмыштым икшыве-влак ужыныт да тидым шке илышышкышт кӱсынленыт… Но таче кечылан ятыр ешыште йӱлам шуктымо радам мондалтын гаяк, кочывӱд гына лӱмгече да сӱан годым веле огыл, тыглай кечынат – ӱстембал оза. Заводышто ямдылен лукмо ош аракаланжат «Пайрем», «Салам», «Пеш сай», «Йолташ», «Марий ял», «Элнет» гай сылне лӱмым пуаш кӧн ушышкыжо толын гын? Бренд – бренд дене, но тидын дене марий калыкын аракам йӱаш йӧратымыжым эше ик гана пеҥгыдемдыме гай чучеш.
Ял азапыш логалын
Тыгай сылне лӱман аракам ала-кӧжӧ налешат, очыни, но республикнан районлаштыже психологический, социальный, экономический, физический да тӱрлӧ амаллан кӧра кочывӱд дене пеҥгыдын таҥлалтше-влак тудым «кугу пайрем» (пенсийым, пособийым пуымо, иктаж-мом ужален але шолыштын кертме) годым веле ужыт, молгунамже фанфурикым «ястарат». Ик пӧртыштӧ пырля погынат, подылыт, мо улым пурлыт, да кӧ ойырлен кайыше ватыжым, кӧ кынел кертде кийыше черле ачажым, кӧ район вуйлатышым, кӧ Путиным йорло илышыш шуктымыштлан вурсат, но шкеныштым – нигунамат, низаштат!..
Марий Элысе шуко ялыш, поснак райрӱдӧ деч тораштырак верланыше илемыш, пеш шучко илыш толын: паша укелан, пашадар изилан кӧра иктышт, утларакше пӧръеҥ-влак, кугурак оксам кычалын, ӧрдыж кундемлашке каят, весышт пакчасаскам, сурткайыкым, вольыкым, чодыра емыжым мойн ужалыме окса дене илат, кумшышт сулен налме канышыште улшо коча-коваштын, ача-аваштын шинчашкышт ончат… Поснак пытартыш тӱшка тургыжландара: коклаштышт шот дене илаш шонышо уке гаяк. Нуно кечын локтылалтыт, самырыкак икте почеш весе илыш дене чеверласат: кӧжӧ спиртан йӱыш дене тазалыкшым лунчыртен, кӧжӧ йӱшывуя азапыш логалын, кӧжӧ шкенжым шке пытарен… Ойгыжо могай!
Эн сай эм — паша
Тиде шучко черым кузе «эмлаш»? Республикысе наркологический диспансерын тӱҥ врачше, нарколог, психиатр Сергей Бочкарёв аракам йӱмым да ужалымым чарыме деч посна эн ончычак айдемын кочывӱд дене таҥлалтме амалжымат рашемдаш темла. Шӱм-чон сусыр деч эн сай эмлан ожнысек пашам шотлат. Тиде радамыш тыгак ешым, сай йолташ-влакым, хоббим пурташ лиеш, но! Айдеме ваштарешыже толшо поездын – илышыште вашлиялтше тӱрлӧ нелылыкын – тулжым веле огыл, тоннель мучаште волгыдымат ужшаш. А ок уж гын? Пыта вет!..
Тыгеже, пытартыш жапыште айдемын таза илыш-йӱлаж верч кугыжаныш велым шуко мо ышталтеш. Поснак коронавирусын пандемийже пагытыште посна улмо режимым увертарыме годым алкогольым 18 гыч 14 шагат йотке ужалаш чарымым, Марий Эл Кугыжаныш Погынын пытартыш сессийыштыже общепитын шуко пачеран пӧртлаште да тудын кундемлаштыже верланыше 50 квадрат метр деч изи кумдыкан пурлмыверже-шамычым петыраш пунчалым, айык улмо, тыгак Тазалык кече-влакым кумдан палемдымым, республикысе нарколог-шамычын,тунемме заведенийлашке лектын, самырык тукымлан арака ден наркотикын зиянышт нерген каласкалымыштым, «Аноним алкоголик-влак» обществе-шамычын пашаштым сай велым палемдыман. Туге гынат, марий калыкын аракам йӱмыж дене кылдалтше проблеме эше пеш кугу. Поснак ялыште илыше-шамыч верч чон коржеш…
Тиде йодышым Марий калык погынышто эше ик гана нӧлталаш гын?..
Маргарита ИВАНОВА