Марла газетын тӱҥалтыш ошкылжо
1915 ий 4 февральыште Вятка (кызыт Киров) олаште «Война увэр» газетын икымше номерже лектын. Тиде кечым марий калыкын илыш книгашкыже шӧртньӧ буква дене возен шындыман, молан манаш гын ты газет калыкнан шуко курымаш историйыштыже икымше лийын. «Война увэрын» номерлаштыже «редактор-издатель П.П. Глезденев» манын ончыктымо. Чынжым гын Глезденев савыктышын редакторжо гына огыл, тудын ачаже (тыге манаш лиеш гын) да ик тӱҥ авторжо улмашын.
А жапше тунам могай лийын! Икымше тӱнямбал сар каен шоген, уло Россий йот армий-влак ваштареш вий патырла кредалын. Тыгай азапле пагытыште калыкнан кугу ушан, ончыко ужын моштышо, эрласе нерген шонкалыше эргыже марла газетым лукташ тӱҥалаш йӧным муын. Тудо кеч-могай калыкын илыш пӱрымаштыже шочмо йылмын, тиде йылме дене ойлымо-серыме мутын значенийыштым моткоч сайын умылен. Арам огыл эше 1907 ийыштак «Тӱҥалтыш марла книгалан» рушла ямдылыме ончылмутышто возен:
«Единственным и верным проводником идеи в самую глубь сознания, особенно на первых порах, служит родная речь. Русский язык для инородца, сколько вы его не учите и какие продолжительные курсы не назначайте для этого, всегда остается для него чем-то внешним… Поэтому идеи, понятия и представления, сообщенные детям-инородцам на русском языке, всегда будут подернуты для них каким-то туманом, не будут иметь той определенности и прозрачности, как если бы все это сообщалось на их родном языке, никогда не проникнут в самую глубь души, а будут лежать на поверхности ее».
П. Глезденев икшывым туныктымаште шочмо йылмын верже нерген ойла, а вет кугыеҥат ача-аван йылме дене ойлымым-серымым кеч-кунамат шокшын, чон дене умылен вашлиеш, шӱмышкыжє пышта. Изиж годсекак калык дене, калык коклаште пашам ыштыше П. Глезденев тидым пеш сайын пален.
1916 ий 27 ноябрьыште «Война увэрым» негызлымашке толмо корно нерген тыге возен:
«…С началом войны от инородцев, более или менее привыкших к книге, начали поступать ко мне заявления с требованием дать им периодически сведения о ходе военных действий. Кроме того, я лично получил во многих инородческих селениях подобные заявления от женщин-инородок. В конце 1914 года об этих явлениях, между прочим, имел счастье доложить господину начальнику губернии А.Г. Чернявскому. Как раз к тому времени Вятское губернское земское собрание сессии 1914 года ассигновало потребную сумму на издание для народа бюллетеней о ходе военных событий. Господин начальник губернии сделал тогда распоряжение о печатании бюллетеней о войне и на местных инородческих языках».
А ынде шоналтен ончена. Павел Петрович Глезденев Вятка губернаторлан да земский погынымашлан «Мыйын шочмо марий калыкем пеш тӱлыжген да йорлын ила, тудын шинчажым почаш, уш-акылжым помыжалтараш, кумда корныш лукташ кӱлеш, тиде пашаште печатлыме шомак кызыт кугун полшен кертеш» манын сера гын, газетым лукташ тӱҥалаш оксам пуат ыле мо? Конешне, уке. Кугыжан властьын органлаж деч полышым нигунамат вучен ок шукто ыле.
Глезденев, эше 1907 ийыштак кок марла книгам лукшо еҥ, педагог, шинчымашын, книга ден газетын, школын кӱлешлыкыштым нигӧ деч сайын умылен. «Калыкым почаш, волгыдыш лукташ кок корно уло – газет ден книжка-влак… Газет ден книжка-шамыч кушко гына огыт пуро! Тӱньык окнан шем пӧртышкат пурат», – серен тудо 1916 ий 12 ноябрьыште.
Вятский губернский земствын ойырымо окса дене 1915 ий мучко 10 номер савыкталтын. «Война увэр» дене иканаштак эше кок газет: удмуртла «Войнаысь ивор» да татарла «Сугыш хябярларе» – шочыныт. Нунымат Глезденевак редактироватлен. Газет-влакын вуймутыштлан келшышын, редакций тӱҥ верыш сар гыч толын шогышо уверым (военный хроникым) шынден. Ондакше моло темылан материал йӧршын гаяк лийын огыл гын, вара тудо эре утларак кумдыкым айлаш тӱҥалын. Черетан подписке нерген кагазыште икгай вуймутан кум газетын паша программышт тыге ончыкталтын:
«Извещения из штаба Верховного Главнокомандующего о ходе военных событий;
жизнь общественная в связи с чрезвычайными обстоятельствами военного времени (нужды деревни, сведения по кооперативным учреждениям, хроника местной жизни – преимущественно инородческой, корреспонденции, смесь и объявления);
факты и случаи из военной жизни, иллюстрирующие преданность, верность, храбрость, героизм и т.п. русского солдата».
Марий илыш нерген увер ден серышлам савыктыме дене редактор-издатель палемдыме программым нигунарат пудыртен огыл – чыла тиде материал «нужды деревни» ден «хроника местной жизни» пункт-влаклан тичмашын келшен толын.
Шочмо йылмыж дене лекше газетым але марте нигунамат уждымо марий айдемын шӱм-чонышкыжо шуаш манын, Глезденев тудлан каласышаш ойжым пеш тыглайын, тӱрыс умылаш лийшын чоҥен. 1916 ийысе икымше номерыште серен:
«Шуко вер гыч марий-шамыч мемнан деке «Марла газетым», «Война увэрым», колтыза да колтыза манын йодын серат. Тыге йодын серымышт мемнам пеш йывыртыкта, мыланна пеш кугу вийым пуа. Марий калык колен пытен огыл улмаш. Изиш гынат, чонжо кодын улмаш!
Ӱмаште ме йӧратыме губернаторна Андрей Гаврилович Чернявскийын кӱштымӧ почеш, шкенан изана-шольына-шамыч верч, нуно тиде кугу, неле сарыште мо лиймыжым – чынжым – шинчен шогышт манын, ик изи марла газетым лукташ тӱҥална. Вуй йыр шоналтен ончет гын, тыге манын йодмо шуэш: кызыт, тыгай неле кугу сар годым, мемнан марий калык сар нерген да моло сар паша нерген чынжым кушеч да кузе шинчен шога?..
Сар нерген, сар паша нерген керек-кӧнат шинчымыже шуэш. Молан манат гын кызыт сарыште южыжын эргыже, южыжын шольыжо, южыжын изаже, южыжын ачаже, южыжын марийже коштеш. Нунын тушто мом ыштымыштым, кузе коштмыштым, таза улмыштым керек-кудынат шинчымыже шуэш.
Тидым чылажымат йырваш конден шонышна-шонышна да калыклан: марийлан марла йылме дене, суаслан суас йылме дене, одылан одо йылме дене изи гына газетым лукташ тӱҥална…
Шуко вер гыч марий-шамыч марла газетым лукмына верч, «Пеш кугу тау тыланда» манын, мыланна серымашым колтышт, кызытат колтен шогат. «Война увэрна» калыклан пеш келша…»
Газетым лукмо пашаште П. Глезденевлан тунемшыже да йолташыже-влак полышкаленыт, но шуко статьям тудо шкеже возен. Мутлан, «Тунемза» статьяште (1916 ий 23 март) ойлалтын:
«Ме, марий-шамыч, пеш пычкемыш улына, косиля (мландым куралме ӱзгар – Г.З.) деч молым нимомат огына шинче. Косиляжат кугезе кочайын. Кугыжалан, калыклан, шканнат пайдам ышташ манын, тӱрлылан тунемаш кӱлеш…
Шольо-шӱжар-шамыч, чылан кнагалан тунемза. Школ гыч лекше-шамыч, тӱрлӧ кнагам лудса, журналым налза, порылан икте-весе деч тунемза. Ача-ава-шамыч, эрге-ӱдырдам школыш пуыза. Вет пиал, поянлык, тазалык – кнагаште (тунеммаште), тидым шинчыза, ида мондо».
Ойлыманат огыл, газет моткоч суапле пашам шуктен шоген, но редакцийлан кече еда манме гай тӱрлӧ чаракым вашлияш логалын. Эн чотшо окса чӱдылык чоныш витарен. Тидын годымак лудшо-влак газетым чӱчкыдынрак савыкташ темленыт, южыжлан тудын лӱмжӧ келшен огыл («Война увэр» олмеш «Волгыдо», «Кече» але «Ӱжара» манаш ойым пуэныт).
П. Глезденев «Война увэрым» налше-шамычлан кок-кум шомак» статьяштыже (1916 ий 9 май) палемден: газет налше марий 500, одо 500, суас 200 лиеш гын, кум йылме денат арня еда ик номерым лукташ лиеш. Но май тӱҥалтышлан подписчик шагал лийын: марий – 230, одо – 227, суас – 120. Чылаже – 577 еҥ, нунын деч 483 теҥгеат 90 ыр окса пурен.
«Тиде окса дене мом ыштен кертат? Кагаз (бумага) ак, ожнысыжым ончет гын, кызыт шым гана кӱзыш, наборщик-шамычлан кок-кум гана утла пуаш (тӱлаш) возеш, – серен редактор. – Туге газетнан ик номерже 15-20 теҥгелан возеш… Ушан-шамыч, ынде шке шотлен ончыза: 483 теҥге оксалан кузе арня еда газетым лукташ? 4830 теҥге лиеш гын, тунам вес шомак лиеш ыле!
Пеш шуко шонышна-шонышна да тыгай ойым ыштышна: оксана шагал гынат, изин-изин, эркын-эркын, шуэ-шуэ, чарныде, «Война увэрым» лукташ. Уло оксанам (483 т.) ончен, газетнам луктына, она чарне. Марий-шамыч, полшыза!
Газетым налше-шамыч шуко лийыт гын, пашана ончыко кая! Туге, газетын пашаже тендан кидыштыда, полшыза!»
Окса полыш ситышын толын огыл, сандене пашаште кӱрылтыш лиеден. 1916 ий 28 июльысо номерыште редакций увертарен:
«Война увэрым» лудшо-шамыч! Кок тылзе эртыш, бумага (кагаз) да наборщик-шамыч уке лие, да газетнам луктын ышна керт. Тылетла ынде, каласымына гаяк, тылзылан кок гана лукташ тӱҥалына. Юмылан тау, бумагат вереште, наборщик-шамычымат муна. Наборщик пашам ӱдырамаш-шамыч ышташ тӱҥалын улыт. Ончен ончена, кузерак пашана кая».
Тудо ийын ноябрь кыдалне газет паша кузе каен шогымо нерген увер-аҥарым рушла савыктен. Тушто каласыме:
«Приступая в прошлом году к изданию своих периодических органов на трех инородческих языках, мы, между прочим, в обращении своем к интеллигентным инородцам выразили ту мысль, что наши издания будут выходить более или менее регулярно в том случае, если наберется известное число подписчиков. При этом даже точно указали количество их. Цифры были следующие: для черемис и вотяков по 500, а для крещеных татар – 200.
Но, к сожалению, наши надежды далеко не оправдались, в особенности в первой половине текущего года. До сентября и октября с.г. число подписчиков было чрезвычайно ограничено. Так что о более или менее регулярном издании известий не могло быть и речи. Но к ноябрю число подписчиков значительно возросло. К 15 ноября число подписчиков выражалось в следующих цифрах: 412 черемис, 360 вотяков и 222 татар. Благодаря этому обстоятельству в ноябре и декабре с.г. имеем полную возможность дать своим любезным подписчикам свои издания по 2 номера в месяц. Да простят нам нашу вину любезные наши подписчики! Мы, чуждые всяких коммерческих целей, надеялись, что наши интеллигентные работники на ниве просвещения инородцев, идя навстречу проснувшейся любознательности инородцев, дадут возможность каждому инородцу тем или иным путем приобрести наш маленький орган. Правда, мы плохо рекламировали о своих изданиях…
Наш маленький орган, проникая в самые темные уголки инородческого мира, понемногу будит спящего веками инородца и, несомненно, будет способствовать тому, чтобы постепенно открывать ему новые и новые горизонты во всех областях жизни… Таким образом, наш орган несомненно хотя несколько дает толчок и более культурным элементам нашего инородческого мира. Все это – действительные факты. Результаты нашей двухлетней работы…»
Жап эртыме дене газет пашан тематикыже утыр кумдаҥын. Тунемаш, арулыкым кучаш, тазалыкым аралаш кӱлмӧ, мланде пашам чын виктарыме, вольыкым ончымо, пареҥгым теле гоч кузе аралыме да моло нергенат ой-каҥаш-влак лектеденыт. Газет шке лудшыжо-влакым илышыште чолгарак лияш, кажне ошкылым шоналтен ышташ, уло марий калыкын ончыкылыкшо верч тыршаш, тидланже чылалан икоян лияш таратен шоген.
Учредительный погынымашыш сайлаш ямдылалтме нерген серышыла, «Марий» лӱман автор (очыни, Глезденев шкежак) тыге ӱжын: «Огына погыно гын, ик еҥ гае огына ушно гын, вара пытена, йомына. Кызытат пундашдыме вынем тӱрышкӧ толын шуын улына. Пытышашна-йомшашна ик ошкыл наре веле кодын ыле. Юмылан тау, Юмо утарыш! Ышна йом. Чонна уло. Марий-шамыч! Тидын нерген погынен-погынен каҥашаш кӱлеш. Кӱлеш ойым (тидын нерген) «Война увэрын» редакцийже деч йодса. «Война увэрын» адресше: г. Вятка, редакция «Война увэр».
«Юмылан тау, Юмо утарыш» манме ой Российыште Февраль революций лийме дене кылдалтын. Тунам кугыжан власть пытен, Николай 2-шо шке верже гыч кораҥын.
Тыгай саманыште П. Глезденев да тудын редактироватлыме газет марийым помыжалтараш тыршеныт, лийше вашталтышын кӱлешлыкшым умылен, пиалан ончыкылык верч кучедалмашке ушнаш ӱжыныт.
«Марий калык!.. 300-400 ий эртыш, руш калыкым кушкыжын шичше кугыжа марий калыкымат кушкыжын шинче да вӱржым йӱӧ… Кугыжан еҥжылан тыйын юметат ыш келше, йылметат ыш келше, койышетат ыш келше, вургеметат ыш келше, нимотат ыш келше!.. Поро юметымат пытарыш, лывырге йылметымат пытарыш, мотор вургеметымат пытарыш, кугезе деч кодшо койышетымат пытарыш. Миен толын, тый шке дечет шке вожылашат, лӱдашат тӱҥальыч. Изиш гына тунемшет «Юмончылно, мый марий омыл» манын коштеш. Тыге адак 25-50 ий кӧргыштӧ марий пытен шуэш ыле. Юмылан тау! Юмо ужо, осалет-шамычым пелке кораҥдыш. Тыйын корнет кумда, эрыкан кодо. Ожнысо кугу кугезет-шамыч гане еҥ кид йымалан кодде илен кертат? Але от керт? Пелеште, йылмет уло? Тылетла Россий мландыште чыла калыкат: рушат, суасат, марият, одат, чылажат тӧр, ик гане…
Кече лекте! Марий, ит мале! Кызыт чыла калыкат помыжалте, кынеле. Тӱрлӧ калык, тӱрлӧ вере погынен-погынен, кызыт шкаланышт кӱлешым кутырат… Марий калык, чонет уло? Колен пытен отыл? Тынь 400000 чон улат. Икана ик кугу каҥашлан ик вереш погынет гын, пеш сай лиеш ыле…
Иквереш погынен каҥашымыда шуэш гын, пеш вашке гына тыгай адрес дене: г.Вятка, редакции газеты «Война увэр» – «Погынаш, каҥашаш ме соглас (реза) улына» манын, виш серымашым (открыткым) колтыза. Вара ме тышеч тыланда погынымашын программыжым колтена, адак вержымат, жапшымат (срокшымат) каласена.
Чеверын! Марий калык, шерыштет тошто марий вӱр кодын гын, помыжалт! Йылмет уло гын, ик мутым гынат каласе!»
Возымашке тыгай кужу цитатым пуртымылан лудшо йолташ ынже ӧпкеле. Ме тыште иканаште кок мераҥым кучаш: кынелаш ӱжмӧ шомакын содержанийже дене палдараш да тунамсе газет йылмын могай улмыжым ончыкташ – тыршышна. Ужына: ӱжмӧ мутшат, возымо йылмыжат чонеш логалше, сылне лийыныт.
Тыге серен икымше марий газет 1917 ий 15 апрельыште.
Кок арня гыч мутым вес семын савыралаш верештын:
«Интеллигентный марий-шамыч!
Газет лукташ полшыза. Шкендан ойдам, шонымашдам газет гоч икте-весыланда каласкален шогыза. Кызыт илымаште пырля погынен-погынен шонышаш-каҥашышаш ой, шомак, паша моткоч шуко. Ида ӧркане, серыза!
Серышылан корныжлан (строкажлан – Г.З.) 2 ыр гыч 5 ыр марте ак пуалтеш».
Редакций кокланже литератур материалымат, тӱҥ шотышто почеламутым, савыктен. Тыште, мутлан, С.Чавайнын «Кӧ виян? Кнага виян!», Т.Унжинскийын (Ефремовын) «Кок Онар» ден «Эргыжым кугыжалан пуышо Авалан ракмат (тау) муро» стихлажым лудаш лийын. «Кок Онар» стихыште Ош Онарын да Шем Онарын ваш кучедалмышт ончыкталтеш. Лудшылан автор тӱҥалтыштак умылтара: Ош Онар – Россий, Шем Онар – Германий.
Эй, шӱмбелем-шамычем,
Мурен ойлем тыланда,
Те, пылышдам савырен,
Мый муремым колыштса.
Юмын кугу тӱняштыже,
Ош кечыжын йымалныже,
Кугу мландын ӱмбалныже,
Кок кугу Онар ваш пижын.
Ик Онарже ош тӱсан,
Вес Онарже шем сынан.
Ош Онарже сайым кычалеш,
Шем Онарже осаллан толаша…
Кугыжан самодержавийын сӱмырлымыжӧ Российысе калык-влакым чынжымак помыжалтарен. Ончыкылык нерген тӱшкан кутырен налаш манын, Юл кундемыште илыше калык-влакын сайлен колтымо еҥышт 1917 ий шошым Озаҥыште кугу погынымашым эртареныт. Тушко марий-влакат миеныт, а нунын коклаште «Война увэрын» пашаеҥже-влакат лийыныт. Погынын пашаже да тушто газет шотышто кузе кутырен келшыме нерген 5 июньысо номерыште возымо:
«Война увэрым» лудшо йӧратыме изай-шольо-шамыч!
Ида ӧпкеле. Редакцийын пашазыже-шамыч редакторжыге-моге май тылзыште Юл (Волга вӱд) воктен илыше тыгыде калык-шамычын погынымашкышт, Озаҥышке, коштын тольыч. Тудын верч «Война увэр» лекде шогыш. Адак «Ида ӧпкеле!» манына. Июль тылзын тӱҥалтышыштыже «Война увэрым» вес лӱм дене, «Ӱжара» манын лӱмден, арня еда лукташ шонена. Акше тоштак кодеш. Озаҥ погынымаште погынышо марий-шамыч газет нерген тыгай ойым ыштышт:
- Вяткыште лекше «Война увэрым» вес лӱм дене, «Ӱжара»
манын лӱмден, лукташ тӱҥалаш кӱлеш;
- У газет – «Ӱжара» — арня еда лекше;
- Акше ожнысыжо ганяк – 1 теҥгеат 20 ыр – кодшо.
Редакцийлан тиде неле пашаште неле ынже лий, адак зиянат ынже лий манын, ме, тышке, Озаҥышке, погынышо чыла марий-шамыч, 1000 газетым налше еҥым, марий-шамычым, муаш лийна. Июльын 1-же марте 1000 подписчикым муына гын, «Война увэр» у лӱм дене, «Ӱжара» манме лӱм дене, лекташ тӱҥалеш.
Марий-шамыч, полшыза!
Кызыт керек-кӧланат газет пеш кӱлеш. Ида мале, помыжалтса, кынелза! Июльын 1-же марте 1000 подписчикым (газет налшым) муза!»
Тылеч вара 70 кече марий-влак шке газетышт деч посна иленыт – 5 июнь деч вара черетан номер лектын огыл. 15 августышто «Война увэр» иканаште кок номер дене савыкталтын: 10-11-ше. Тыште адакат лудшылан мутым каласыме: «Сентябрьын 1-же гыч Озаҥыште у марий газет лекташ тӱҥалеш». Арнялан кок номер лектеш. Лӱмжӧ «Ӱжара» лиеш… Марий калык, налза у газетым!»
Тылеч варасе (15 сентябрьысе) номер «Война увэрын» историйыштыже пытартыш лийын. Лудшо-влак дене чеверласыме тыште тӱҥ верыште шоген:
«Война увэрым» налше-влаклан пытартыш мут
«Война увэрым» налше-шамыч, тылетла «Война увэр» огеш лек… Озаҥ погынымаштат, Пӱрӧ погынымаштат «Война увэрым» Озаҥыш налын каяш – кусараш – ыштышна. «Война увэр» олмеш «Ӱжара» манын лӱмден, ик кугурак газетым лукташ ыштышна.
Юмылан тау, поро кумалмынам Юмо кольо, Озаҥ губернский земстве «Ӱжара» марий газетым лукташ, пашам тӱҥалаш 18000 теҥге оксам пуэм манын сєрыш.
Кызыт ынде, сентябрь гыч, «Ӱжара» Озаҥыште лекташ тӱҥале. «Ӱжара» пеш мотор, кугу газет лийын, арнялан кок гана лектеш.
«Война увэрын» чыла пашаже «Ӱжаран» редакцийышкыже колталте. Тетла «Война увэрым» налше-шамычлан «Ӱжара» толаш тӱҥалеш…
«Война увэрым» налше-шамыч, чыланат, иктыда кодде, ял дене ушнен-ушнен, икте-весе дене пырля ушнен, «Ӱжарам» налаш оксадам ешарен колтыза. Огыда колто гын, 5-6 номер толмо деч вара лекмыжым чарна.
Марий-шамыч, шӱмбел родо-влак!
Лӱмдам ида шӱктӧ, кызыт те чыланат эрыкышке лекше граждан улыда, чыланат «Ӱжарам» налза. Кидыштыда газет лийже…
Айдыза ончыкыла, айдыза «Ӱжарам» налына!»
«Ӱжаран» икымше номерже 1917 ий 25 августышто (у стиль почеш – 7 сентябрьыште) лектын. Тудын деч уш-акыл эстафетым, шочмо калык верч тулан шомак полшымо дене кучедалме суапле пашам 1918 ий 1 октябрьыште «Йошкар кече» газет шке ўмбакше налын…
Шке тукым верч гына огыл, тыгак пошкудо калык-влак верч алал кумылын тыршыше марий – Павел Петрович Глезденев — чынжымак просветитель улмо койышыж дене тунамат, варажат шуко еҥым ӧрыктарен. Иканаште кум калыклан нунын йылмышт дене газетым лукшо вес еҥ кугу Российын иктаж-кудо лукыштыжо лийын гын?
П. Глезденевын суапшым одо-влакын кузе аклымыштым удмурт писатель да шымлызе Багай Аркашын (Аркадий Николаевич Клабуковын) МарНИИ пашаеҥ, литературовед да фольклорист Сергей Ибатовлан 1952 ий 7 апрельыште колтымо письмаже мыняр-гынат ончыкта:
«…У марийцев очень ярко отразилась общественная жизнь в календарях, а у нас их не было почти. Но вот с 1915 г. выходит в Вятке газета «Войнаысь ивор» — это явление интересное. Издателем и редактором являлся ваш мариец – поп Глезденев, который написал даже одну из грамматик удмуртского языка…
Очень было бы интересно узнать, что за номера (за какой год) «Войнаысь ивор» у вас сохранились. Мы имеем только № 1 за 1917 год, а вот за 1915-1916 гг. не видели даже…»
Вес письмаштыже Багай Аркаш тыге увертарен:
«Дорогой Сергей Ибатович!
Ваше последнее сообщение меня сильно обрадовало – пеш мотор! У нас вот этих номеров нет, как и за эти два года «Войнаысь ивор»… Говорите, Глезденев издавал газеты на 3-х языках… Газеты издавал он все в Вятке или для татар в Казани? Что за такой активный мариец он был? Кажется, поп? Владел, видимо, многими языками…»
Совет власть годым попым да черке дене кылдалт шогышо чыла еҥым пычкемышлан, илыш деч почеш кодшылан, айдемым тупела корныш шупшын шогышылан шотленыт. Тыге «туныктымын» йоҥылыш да эсогыл зиянле улмыжым П. Глезденевын илышыже да пашаже пеш раш ончыктат. Чынжым гын Павел Петрович калыклан кугу пайдам ыштыше еҥ – просветитель-демократ, педагог, публицист, редактор, литератор да чынжымак талешке лийын. Кӱшнӧ ушештарыме «Тӱҥалтыш марла книгашкыже» «Варасем муро» почеламут пурталтын:
Пӧрт вуйышто варасемже
Выче-выче вычымалта.
Шулдыр йымал чапайжым
Лый-лый ыштен шогылталеш.
Меат варасемже гае
Молан огына вычымате?
Молан гына, вычыматен,
Меат пырля огына иле?
Марла серыме икымше почеламутлан ме С. Чавайнын «Отыжым» шотлена. Чынак, «Варасем муро» варарак шочын. Но тудо савыкталтме жап шот дене «Отым» ятырлан ончылтен. А «Ото» икымше гана Озаҥ учитель семинарийын канцелярийыштыже 1905 ий декабрьын тӱҥалтыш кечылаштыже йоҥгалтын – тудым Владимир Мухин лудын пуэн. Да погыненыт улмаш тышке ты оласе духовный академийыште тунемше П. Глезденев, семинарий пеленысе школышто туныктышо П. Кунаев, Озаҥ духовный ден учитель семинарийлаште тунемше-влак В. Васильев, Д. Адаев, В. Мухин, Г. Еремеев да С. Эпин. Сергей Чавайнын «Поэт лӱмем кузе лекте» шарнымаште серымыж почеш, тиде кечын нуно «марла газет, журнал лукшаш нерген, кнага печатлышаш нерген» кутыреныт.
Тунамракак (але изиш ончыч) П. Глезденев В. Мухиным, С. Григорьев-Чавайным да молымат шке пачерышкыже ӱжын, тыгодым марий культурын ончыкылыкшо нерген мутым тарватен.
– Ынде илышна изиш вольнарак лие, – уна-влакым чай дене сийлышыла, манын тудо. – Чыла тыгыде калык-влак тарванаш тӱҥальыч. Чуваш-влак шке газетыштым луктыт. Суас-влак федераций нерген кутырат. Мыланнат мален киен кодаш ок йӧрӧ. Марий калыкым тарваташ тӱҥалаш кӱлеш. Те семинарийыште тунемыда. Тыланда кызытак марий калыклан полшаш ямдылалташ кӱлеш. Ме шкаланна шке огына полшо гын, калыкнам ончыко колтышаш верч нигӧ весе колянаш ок тӱҥал…
Тидын нерген Владимир Мухин-Сави «Сергей Григорьевич Чавайн» эскизыштыже (1935) серен.
Пале, 1905 ийысе революцийлан кӧра лийше йӧн дене пайдаланен, П. Глезденев ден В. Васильев Озаҥ олаште «Марла календарьым» лукташ тӱҥалыныт. Журнал шотан ты изданий шке жапшылан пеш кӱлешан лийын, тудо марий калыкым почылтарымаште кугу рольым шуктен. Но талуклан ик гана лекше календарь газетым алмаштен кертын огыл. Марла икымше газет нерген шонымашым илышыш пурташ Павел Петровичлан пӱралтын улмаш.
Руш революционер-демократ Александр Герценын «Колокол» газетше семынак, П. Глезденев-Мендияровын «Война увэрже» кугыжан властьын тӱнчыктарен шуктымо марий калык коклаште куатле йӱкан чаҥ семын йоҥген. Тудын лаштыклаштыже туран, пӱсын шындыме йодыш-влак ала-могай пешкыде чонан еҥынат ушыжым пудыратеныт, шке илыш нерген шоналташ тарватеныт:
«Патыр марий, лӱддымӧ марий, кушто улат? Чонет уло? Чӱчалтыш вӱрет кодын? Йылмет уло? Пелеште!»
Нине йодышлан вашмутым кычалде лийын огыл. Интеллигентный марий-влак (кугурак шинчымашым налше-шамычым Глезденев тыге лӱмден) вуйым пудыратылаш тӱҥалыныт…
«Война увэр», «Ӱжара», «Йошкар кече», «Марий коммунист», «Марий коммуна», «Марий Эл». Нине лӱмтамга дене палемдалтын марла газетын ик курым наре жапым авалтыше корныжо. Тиде корнылан тӱҥалтышым марий калыкын Сӱн эҥер кундемыште шочшо тале эргыже Ислам-Гарей Мендияров (Павел Петрович Глезденев) Виче серыште пыштен. «Война увэр» дене пырля марий публицистике шочын да вияҥаш тӱҥалын.
Гельсий ЗАЙНИЕВ,
Марий Эл культурын сулло пашаеҥже