Шернур район Кугу Торешкӱвар ялыште 1958 ий шыжым, Покро кечын, шочынам. Ачам Андрей Ильич Петухов Памашъял тӱҥалтыш школын директоржылан ыштен, школжымат шкеак чоҥыктен. Авам Зинаида Иосифовна ушкал фермыште дояркылан ыштен, эре ала-могай сессийышке коштеш ыле, шонем, районысо депутат лийын. Мыланна почеламутым марла наизусть лудеш ыле. Ешыште Толик изай да ныл ӱдыр кушкынна. Суртыштына кызыт нигӧат ок иле, но пустаҥ шинчаш эрыкым огына пу: кашакын погынен уэмден, тӧрлатен кодена, але чон ӱжмӧ годым каналташ, вашлийын мутланаш толына.
Шке нерген возаш неле, но кӱлеш гын возыман…Ял воктенысе изи пӱнчер пелен пызнен шинчыше тӱҥалтыш школышто тунемынам. Вара мемнам Лажъял школыш кусареныт, визымше гыч луымшо класс марте Лаж вӱд гоч кок меҥгым пасу дене куржталынна. Шӱмеш эн келгын кодшо, юарлен эртыше жапым чылан, ту пагытысе йоча-влак, мыйын семынак шарнат, шонем. Икымше сылнымут корныла, тудым почеламутшат манаш огеш лий, визымше классыш коштмо годым шочын:
Ой, могай пеледышым
Чучак шым тошкал!
Тудын изи ӱмыржым
Чуч шым кошартал!
Мӱндыр ковайлан ойленам, а тудо «Кӱлеш-оккӱлым ит возкале, арифметикет дене сайын шотлаш тунем, вара лавкыште Максым Василичым алмаштет» мане. Йыштак возкаленам. Кандашымше мартлан ачий сӧрал ӱмбалан блокнотым пӧлеклен ыле, тудат теме, но нигӧлан ончыкташ ӧрынам.
Кугурак класслаште иквереш тунемше ик рвезын шӱлыканрак шинчаончалтышыжым эре гаяк шижынам. Шоненам, молан тудо тынар шӱлыкан? А шкеже тӱшкаште осалын, торжан кояш тӧчен. Икана трактороведений урокышто практикым эрташ ДТ-75 трактор дене пасу гыч фермыш олым каваным кондаш колтеныт. Мый Иванов Виталий дене коктын каенна, а эрлашыжым тудо школыш какаргыше шинчан толын. Жап эртымек гына пален налынна, Виталийлан саде рвезе деч логалын улмаш.
Илен-толын, шӱлык шинчаончалтышан каче мыйын пелашем лийын, Москосо Тимирязевский академийым тунем лектын, Йошкар-Оласе совхоз-техникумышто 21 ийым туныктен. Коктын кок йочам – Олеся ден Димам –ончен куштенна. 2001 ийыште ӱмыржӧ лугыч лийын.
Школ деч вара Н.К.Крупская лӱмеш пединститутышто тӱҥалтыш классыште туныктышылан тунем лектынам. Йошкар-Оласе 12-шо номеран школышто 5 ий, 1-ше номеран музыкально-художественный школ-интернатыште 22 ий тӱҥалтыш класслаште туныктенам, марий йылме ден литератур урокым вӱденам. Марий институт образованийын тунамсе ректоржо Раисия Кудрявцеван темлымыж почеш Моско оласе аспирантурыш тунемаш каенам, 2000 ийыште педагогике кандидатлык диссертацийым араленам. Марий кугыжаныш университетын марий филологий да культурологий кафедржым 5 ий вуйлатенам. Вара Образований министерствыш тӱҥ специалистлан министр сырен-сырен ӱжӧ. Тыште паша вес тӱрлӧ: документым ямдылыман, кугыжаныш марий йылме дене книга ден примерный программе-влакым лукман. Мом ыштет, тунемаш перныш, Александр Иванов (кызыт министрын алмаштышыже) да пашаеҥ-влакын полшымышт дене тиде пашат эн йӧратыме пашаш савырныш.
Визымше ий Кугыжаныш Думысо депутатын полышкалышыжлан ыштем. Кертмына семын калыклан полшена.
Ныл уныкам уло, ӱдыремын кок эрге да ик ӱдыр, а эргым деч Настенька кодын. Уныка-влаклан почеламут корнылам ом чамане, возем.
Почеламут кунам шочеш? Тыге йодмылан раш вашешташ ӧрам. Эре возенам, но тӱнялан огыл, а шӱм гыч лекше шомакым лишыл еҥем-влаклан пӧлекленам. Кунамже почеламутлан келыштарымат огытыл, шинчынам да возенам. 15 ий ончыч эргым колымек, лу ий ик мутымат возен кертын омыл: кумыл тодылалтеш, шинчавӱд йога, «жап паремда» ойлат, уке шол, шӱм кӧргыштӧ кугу сусыр эреак нӧрта, огеш парем, курымешлан тыгак кодеш, шонем…
Яра жапем улмо годым тӱрлаш, ургаш йӧратем. Ийгот кугеммылан кӧра капкылат вашталтеш, налме вургемат ӱмбалнет чылаж годым моторын ок шинче, садлан каплан келыштарен вашталтылам. Пеледышым йӧратем, каныш кече мучко пӧрдын кертам. Пакчаште йыраҥым сӧрастарен, тӱрлӧ клумбым шонкален луктедем. Тек моторын коеш. Пеледыш калыкым куандара, илаш кумыл лектеш.
Галина МАЛИНИНА
КИСА МУРЖАТ ШӰМЕМЫМ ПАРЕМДА
Луман куэн омыжо
Илышем шыман гына леведе
Ик эрдене ош луман поран.
Мардежат шинчаш ончен мужеде –
Ойгемлан каласыш: «Шып кораҥ»!
Кечыйол модеш окна яндаште,
Шыргыжалын шкеж деке ӱжеш.
А чонем адак моткоч тораште,
Шарнымаш шӱмем садак туржеш…
Ончалам луман куэ ӱмбаке –
Шӱшпык семже омешем конча.
Кеч-мыняре ошкылам умбаке –
Шӱмбелемын йӱкшӧ эшеат йоҥга.
Поро мутым ойлынем пӱртӱслан –
Ала шыматет да, эшеат илем.
Ом ӧпкеле шыдын пӱрымашлан,
Кеч изишак лийын пиалем!
Киса кайыкем, муренат сита…
Эр тымык южым шӱтыш киса кайык.
– Тынар эрдене муралтет молан?!
Янак ӱмбачын волыш изи «мамык».
– Ометше йомо тыйынат молан?
А таче йӱштӧ, уремыште – теле,
Садер ошалге шовырым чиен.
Лумжат велеш – чылт лыве веле,
Оралте пуйто кӱрыкым чиен.
Ошем пöршаҥын кудыр ломбо,
Лумеш пеледын тошто олмапу.
– Эр шошо, шӱшпыкетым кондо –
Киса тетла тек йӱкшым огеш пу…
Шонышым, укештыже айда-йӧра –
Киса муржат шӱмемым паремда…
Теже тиде ойым ожнак паленда:
Сылне семым шӱшпык вел мура….
Толынам ялышкем
Шочмо ял! Вашлиеш, вӱчкалтен öндалеш.
– Йомынат тый кушан? – йодылда шыматен.
Ӱдыръеҥ пелешта, саламлалт ваштареш,
Рвезе годсым уэш шарналтем чаманен.
Уло вий ден шўлен ошкылам ял покшеч,
Куанен, öрмалген шӱм-чонемже пыртка.
Тиде пöртшö кунам толын шинчын, кушеч?
А воктенже у писте парчалажым кышка.
– Мыйын тошто суртем! Вученат мо толмем?
Жап пеш шуко эртен, каенам мый коден.
Капка йӱкым пуа: «Пуро, ит öр – вучем!»
Пуста пöртыш пурем пеш ойган кумыл ден…
Ош коҥга куанен, мыйым ӱжö шкеж дек,
Ӱстелтӧрыштö пуйто верланен авием.
Юмылукыш ончем, шинчаштем – коваем,
Ыреслен пелешташ мыйым ӱжö шкеж дек.
Эн мотор ачием! Картычетым налам кидышкем,
Ӱштылал пурак дечын шыман шупшалам.
– Ит шыдешке, ачий, удан огыл эртен илышем –
Йодышетлан мый пуйто кугешнен вашештем…
Шулдыран ныжыл йӱк
Тӱжем шӱдö витле пеледыш кокла гыч
Кузе мый висвисым кычал муынам?
Тӱжем дечын шуко айдеме коклаште
Кузе лачак тыйым кычал муынам?
Тыматле йӱкетым колам мый тораште –
Ойган шӱм-чонемым шыман паремдет.
Тый шуко шомакым от ойло трубкашке –
Шонен- вискален, йытыран вашештет.
Поро ой, ныжыл мут эм деч шерге мылам.
Леведеш чаманен, кап-кылемым эмла.
Ала омо конча пич йӱдрӱдын мылам…
Тöшакеш верланен, илышем шып мала.
Ик жаплан кандарет сусыран шӱм-чонем,
Вий-куатым илаш пöлеклет мыланем.
Тый каласе мылам – омо огыл, чынак,
Помыжалтмеке, лият воктенемже тыяк?!
Нигö тыге ойлен ок мошто
Эн шерге пелашем, эн поро!
Мылам улат лач кӱчык муро…
Курымешлан тыйым йöратем!
Кечат ок эрте – шарналтем.
Йöратенам йӱкетым, койышетым,
Урем дене ошкыл колтыметым.
Моторын шыргыж ойлыметым,
Шоктен гитарым мурыметым.
Лийын йӱштö, неле жап –
Кочо, шыде еҥ шомак.
Череш варналте рвезе кап –
Омет дене ӱжыч мыйымак.
Нигö тыге ойлен ок мошто,
Йочам ончен тыге ок кушто.
Чыла пырля моштен пайлен
Иленна, ваш-ваш умылен.
Коло ий эртале таче кечын.
– Ида шыдешке нигöлан,
– Чеверын, тау! Чылалан!!! –
Мутетше кодо курымлан…
Л.СЕМЕНОВА ямдылен
