Российысе марий-влакын федеральный калыкле-тӱвыра автономийыштым ыштымылан 1 декабрьыште 5 ий темеш.
Тидын лӱмеш кодшо кечылаште В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым, историйым шымлыше марий институтын актовый залыштыже организацийын отчет да сайлымаш конференцийже эртыш.
Эпидемийлан кӧра тудо онлайн йӧн дене участник-влакым интернет площадкыш чумырен. Автономий тыгай конференцийым эртараш лӱмынак ZOOM программым налын. «Тачысе кечылан тиде марий шӱлышан ик эн виян мер организаций лийын шуын», – палемдыш конференцийыш уна семын ушнышо, ты институтын директоржо Евгений Кузьмин. Тыгак участник-влакым оньыжа Эдуард Александров, республикысе тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министр Константин Иванов саламленыт.
Организацийлан вич ий темме дене саламлымашан серыш-влак Российысе финн-угор калык-влакын ассоциацийыштым вуйлатыше П.Тултаев, Российысе калык-влак келшымаш портын вуйлатышыже А.Березин, Российысе калык-влакын ассамблейыштым вуйлатыше С.Смирнова дечат пуреныт. Тидыже марий-влакым ушышо организацийым Россий кӱкшытыштӧ пагалыме нерген ойла. Таклан огыл организацийым Россий Президент пеленсе Калык-влак кокласе вашкыл шотышто советын еҥже Лариса Яковлева вуйлата. Тудак конференцийым председатель семын вӱден.
Вич ий жапыште автономий йол ӱмбаке веле огыл шогалын, шке пашажым сайын ворандарен колтен, манаш лиеш. Эн ончыч тушко Татарстанысе, Удмуртийысе, Ленинград областьысе «Ший корно», тыгак Тюмень оласе, Салехард оласе «Марий кундем», Угарман кундемысе Тонкин районысо марий-влакын верысе калыкле-тӱвыра автономийышт пуреныт. Тудын общественный советыштыже вуйлатыше семын Л.Яковлева, алмаштышыже Татарстанысе марий-влакын НКА-штым вуйлатыше Олег Третьяков, исполнительный директоржо республикысе Марий тӱвыра рӱдер вуйлатыше Наталья Пушкина улыт.
20 ноябрьыште эртыше конференцийыште йодмышт почеш эше куд тыгаяк организацийым – НКА-влакым – Российысе марий-влакым ушышо федеральный автономий радамыш пуртышт. Нунат пытартыш жапыште ышталтыныт гынат, шкеныштым чолган ончыктат. Нунын коклаште: Киров областьысе марий-влакын «Виче-мари» региональный, Свердловск область
Красноуфимск, Арти округласе, Угарман область Тоншай ден Шараҥ районласе, Симферополь оласе верысе организаций-влак улыт.
Российысе марий-влакын федеральный калыкле-тӱвыра автономийышкышт посна еҥ-влакат пураш кумылым ончыктеныт. Иктыже – ончыч тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министрын алмаштышыжлан ыштыше да кызыт Москваште илыше Владимир Актанаев, весыже — Севастопольышто илыше Роза Садовина. Владимир Иванович Москваште тыгаяк верысе автономийым ышташ кумылым ончыктен гын, кокымшыжо тыгак Севастопольысо марий-влакым ушышо «Элнет» авномийын чолга еҥже.
Конференций годым Лариса Николаевна организацийын ворандарыме пашаже, тургыжландарыше йодыш-влак, ыштышаш паша нерген ойлен гын, исполнительный директор Наталья Пушкина ты пагытыште эртарыме раш мерприятий-влак дене палдарен.
Калыкле тӱвыра автономий утларакше пашам проект-влакым возымо да илышыш шындарыме гоч ворандара. Тыгак шке кумылышт, шке кӱшешышт, шке вийышт дене ятыр пашам шуктеныт. Самырык-влак денат кыл сай. Х-шо марий самырык тукым слётым эртарымаште Мер Каҥаш дене пырля тӱҥ организатор лачшымак автономий лийын. 9 регион гыч участник-влакым слёт чумырен. Тӱҥ шонымаш — марий ӱдыр-рвезе-влак кокла гыч чолга активист-влакым куштымаш, уста вуйлатышым ямдылымаш.
Икшыве-влаклан ятыр мероприятий эртаралтын: «Шочмыэл нерген муро» конкурс, регион кокласе У ий пайрем. Марий йылмым вияҥден колтымо амал дене 2017 ий гыч Электрон книгагудо книга дене пойдаралтеш; 2019 ийыште «Марий йылме – электрон урок-влак» этнокультурный общеобразовательный проект почеш 30 электрон урокым ямдылыме; тений «Марий аудиокнига-влакым» лукмо (127 книга). Тенияк «Марий йылме динамикыште» кугу проектым Тиште кечын калык ончыко лукташ шонат. Марий подкаст проект кызыт вийым налеш, аудиокнига-влак ВКонтакте соцкылыш вераҥдалтыт. Марий йылмым тунемме дене мультфильм-влак ямдылалтыныт (27 урокым лукмо). Палемдыме проект-влак Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерствын ойырымо грантше-влак почеш илышыш шыҥдаралтыныт да шочмо йылмым вияҥдымаште кугу полыш улыт.
Еш йӱлам вияҥдымаштат ошкыл уло. Шанче шымлыше институт дене пырля «Семейные ценности и святыни начала XXI века» этноэкспедицийым эртарыме. Россий Федерацийын грантше почеш Киров область, Татарстан да Марий Элыште экспедиций дене школлашке марий шанчызе да автономийын еҥже-влак миен коштыныт. Шымлымашым эртареныт, шочмо йылмын кӱлешлыкше, ешыште йылмым аралаш да мутланаш кӱлмӧ нерген умылтареныт. Чылаже 14 вашлиймашым, регион кокласе 2 конференцийым эртареныт, 2 сборникым луктыныт.
Марий пайрем да йӱлам арален кодымо направлений дене Севастопольышто «Угинде» регион кокласе фестиваль, «Ӱдырсий» усталык да мастарлык конкурс, Марий тӱвыра форум эртаралтыныт.
Автономий калык кокласе кылым вияҥден колтымаште пашам сайын ворандара. 2018 ийыште «Ик еш дене илена», «Этносий» фестиваль-влак эртеныт. Тений «Келшен илыме вер» калык кокласе форум лийын. Марий Элыште илыше 15 утла тӱрлӧ калыкын чолга еҥже-влак тушто лийыныт. «Этнокухня» фильм-влак ямдылымаш паша кая. Нуно 10 калыкын йӱлаже, сийже, койышыжо нерген палдараш тӱҥалыт.
Автономийын тенийсе паша лектышыжымат мокталтыде огеш лий. Калык-влакын пашашт шотышто федерал агенствын грантшым сеҥен налын кертыныт. Ойырымо 3,5 наре миллион теҥге идалык мучко лу кугу мероприятийым эртараш палемдалтын. Ятыржым эртарыме, мынярже идалык мучаш марте эше лийыт.
Автономий регионласе марий-влак коклаште кылым пеҥгыдемдыме пашамат сайын ворандара. Мутлан, сентябрьыште Санкт-Петербург олаште Кугу Отечественный сар жапыште блокадысе Ленинградым аралыше марий-влаклан шарнымаш плитам Пискарев шӱгарлаште почмашкат автономий надырым пыштен. Ты пашам тусо «Ший корно» автономий илышыш шыҥдарен. Ты тылзынак Угарман кундемыште «Усталык Чинчышер», Татарстаныште «Мы ветви древа одного» фестиваль-влак эртеныт. Нуным верысе марий автономий-влак организоватленыт. Пургыж тылзыште Озаҥ олаште «Марий тӱвыран кечыжым» эртараш палемдыме. Тудо Марий Эл Республикынан 100 ияш юбилейжылан пӧлеклалтеш. Инициаторжо – Озаҥ оласе марий-влакын автономийышт (вуйлатышыже – Людмила Мусихина). Икманаш, ыштыме да ыштышаш пашашт ятыр…
Наталья Васильевнан иктешлымыж почеш, проект паша дене чылаже автономийлан 14 проектлан шийвундо ойыралтын, 32 мероприятий эртаралтын. Тиде шагал огыл. Могай эше марий шӱлышан вес мер организацийын тыгай сеҥымашыже уло? Автономийын «Фейсбук», «ВКонтакте», «Одноклассники» соцкыллаште лаштыкыштым верешташ лиеш. Тӱрлӧ кундемыште илыше марий-влакын мер илышышт нерген нунын гоч пален налаш да ты але вес мероприятийыш, акцийыш ушнаш лиеш. Жапын ойыртемжылан кӧра, ятыр мероприятийже таче онлайн йӧн дене эртаралтыт.
Федеральный автономийым вуйлатыше-влакын ойлымышт почеш, тачысе кечылан организацийын пашажлан бюджет гыч окса посна огеш ойыралт, чылажат проектым возымо да конкурслаште сеҥен налме шийвундо дене гына ышталтеш. Кузе тидлан от куане.
Конференций годым автномийын пашажым иктешлыме дене пырля общественный советыш, ревкомиссийыш еҥ-влакым угыч сайлыме. Организацийым Лариса Яковлеваланак вуйлаташ ӱшаныме.
Светлана НОСОВА
Авторын да М.Скобелевын фотожо
