Лишыл жапыште шочмойылмым йӧратыше-влак шке книга шӧрлыкыштым эше ик «Марий мутер» дене пойдарен кертыт. Шукерте огыл Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институт лу томан «Марий мутерын» ешартыш томжым савыктен луктын. Тудын дене Марий Тиште пайрем кечын палдараш тӱҥалыт.
Ушештарыман, мутерын лу томжо 1990-2005-ше ийлаште лектын. Тудын тӱҥ редакторжо — профессор Иван Степанович Галкин. Том-влакым возымаште 20 наре марий йылмызе тыршен. Мутер ямдылыме неле да шуко шӧрынан пашам эн шукыжо филологий науко кандидат (2002-шо ий гыч профессор) Николай Исанбаевич Исанбаев виктарен шоген. Лу томышто чылаже 35 тӱжем наре мут ден мутформым умылтарен пуымо.
Ешартыш савыктышыш ончычсо томлашке тӱрлӧ амал дене логалдыме 6600 утла шомак ден шомак формо пуреныт. Тӱҥ шотышто тиде — посна кундемысе (але диалект) мут, суффикс дене лийше шомак (мутлан, -маш суффиксан лӱммут, -ан/-ян суффиксан пале мут, -н/-ын суффиксан наречий, т.м.), пале мут ден лӱм мут ыҥан (значениян) причастий, наречий ыҥан деепричастий, глаголын моло тӱрлӧ формыжо, оҥартышмут, кутырымаште гына кучылталтше, тоштемше да марий йылмын йӧнжӧ дене лийше у шомак-влак. Тыгак южо мутын ондак ончыкталтде кодшо значенийжым ешарен пуымо. У томым институтын поян картотекыже да тӱрлӧ марий мутерын материалышт негызеш чумырымо. Палемдыман, верысе шомакым венгр йылмызе Ӧдӧн Бекен индеш томан марий диалект да А.А.Саваткован курыкмарий мутерышт гыч поснак шуко налме.
Ешартыш томышто статья-влакым чылт ончычсо семынак чоҥымо: марий шомакым руш йылмышке кусарыме да (чӱчкыдынак) рушла умылтарен кодымо, тудын кучылталтмыжым муткылдышан да кӱчык оян пример-влак дене (южгунам иктыже дене веле) пеҥгыдемдыме, нунымат руш йылмышке кусарыме. Статья мучаште ссылке семын (см./ончо да ср./таҥастаре кӱчыкемдымаш-влак дене) синонимым ончыктымо. Икманаш, ешартыш савыктышат — кок йылман, умылтарыме сынан мутер. Но лекше том-влак дене таҥастарымаште икмыняр ойыртемат уло. Кугуракышт: статья деч вара синонимым утларак пуымо, эсогыл радамлыме (тидыже лудшылан пайдале лийшаш); пеш жал, составной глагол, кӱэмалтше ойсавыртыш, пример шотан муткылдыш ден ой палынак шагал улыт (тидыже материал уке але чӱдӧ дене кылдалтын); кызыт газет ден журнал лышташлаште вашлиялтше, радио ден телевиденийыште йоҥгалтше у шомак-влак чыланжак логалын огытыл (молан манаш гын томым вич ий ончычак возен пытарыме, окса укелан кӧра кидвозыш савыкталтде киен).
Ешартыш томым, тудын посна ужашлажым, серымаште институтын пашаеҥже-влак, А.А. Абрамова ден Р.С. Романова (кызыт сулен налме канышыште улыт), М.Т.Ипакова, Г.А.Эрцикова, И.С.Галкин (ош тӱня дене чеверласен, С.С.Сибатрова тыршеныт. Тыгак В.И.Вершинин (кызыт сулен налме канышыште) Ӧ.Бекен мутерысе материалжым том серыме годым кучылташ келыштарен, Р.С. Романова кидвозышым компьютерыш поген. Шанче редактор пашам С.С.Сибатрова ден О.А.Сергеев шуктеныт. Тылеч посна мутерым савыкташ ямдылыме годым Н.В.Лихачева (редактор), Л.К.Александрова (технический редактор да корректор), З.Г.Воронцова (компьютер дене версткым ыштыше) чот полшеныт. Ешартыш томым Марий Эл Республик Виктерын типографийже ош тӱняш луктын. Типографий дене савыктыме шотышто, тыгак Кастрен ушем дене тӱрлӧ йодышым институт директорын алмаштышыже Л.Я.Григорьева рашемден шоген.
Мутерым Финляндийысе Кастрен Ушемын окса полышыж дене лукмо. Тиде Финляндийын, ушемын мемнан республиклан 100 ий пайрем вашеш пӧлекышт. Ешарыман, ты ушемым 1990-ше ийыште ыштыме. Тудлан урал калык-влакын йылмышт ден тӱвыраштым (эше 19-ше курымын икымше пелыштыжак) шымлаш тӱҥалше финн шанчызе Матиас Александр Кастренын лӱмжым пуымо. Ушемын тӱҥ шонымашыже урал ешыш пурышо йылме дене кутырышо да финн калык-влак коклаште вашкылым пеҥгыдемден толаш йӧным ыштыме , Финляндийысе калыкым урал калык-влакын тӱвырашт да йылмышт дене палдарен шогымо, нунылан вияҥашышт полшымо дене кылдалтын. Садлан ушем кажне ийын Российысе урал (финн-угор) калык-влакын тӱвырашт, йылмышт дене кылдалтше тӱрлӧ сай проектлан грантым ойыра. Тидлан Кастрен Ушемын вуйлатышыже-влаклан кугу Таум каласена, поро пашаштышт шуко у сеҥымашым тыланена.
Ешартыш том тӱрлӧ аланысе мутмастарлан, савыктыш пашаеҥлан, шымлызылан, школ ден вузышто туныктышылан, тунемше ден студентлан, марий йылмым йӧратыше чыла еҥлан пайдале лиеш. Тудым марий лудшо веле огыл, руш йылмым палыше кеч-могай еҥат кучылт кертеш.
С.СИБАТРОВА
