«Кажне айдеме нимогай юмылан ӱшаныдыме шочеш. Вара гына тудо, мутлан, Аллахлан але Христослан, але эше иктаж-могай… Кереметлан ӱшанаш тӱҥалеш. Мыят ӱшаныше айдеме улам – шканем, йолташлан, родылан, сай еҥлан. Айдемылан, тудын ушыжлан, куатшылан, кумылжылан, полышыжлан», – ойла тудо. Таче галстук деч посна – философий науко доктор, профессор, Марий Эл Республикын кугыжаныш премийжын лауреатше, Марий АССР наукын заслуженный деятельже, Марий Турек район Кугу Вочарма ялын шочшыжо ВИКТОР СОЛОВЬЁВ (снимкыште). Тений 19 майыште тудлан 85 ий темын.
– Виктор Степанович, 500 утла шанче пашада савыкталтын. Нунын коклаште эн тӱҥлан мом шотледа?
– Эн тӱҥлан республикысе «Шарнымаш книгам» шотлем. Тудын научный ответственный редакторжо, шуко статьян авторжо да соваторжо лийынам – чыла 49 томжым чумыренам, редактироватленам. Ты пашам иктаж 20 ий утла ыштенам. (авт.: воктенысе кабинет гыч «Ик кумыр оксам налде» ешарышт).
– Тыланда кӱштеныт але шке кумылын шуктенда?
– Эше партий обкомышто ыштымем годым 1989 ийыште эл мучко тыгай книгам лукмо шотышто КПСС ЦК-ан пунчалже лектын ыле. Но тунам тиде паша республикыште тӱҥалын ыш шу. Мый ик жап КПСС ЦК-ан аппаратыштыже пашам ыштыме деч вара йолташ-влакын йодмышт почеш мӧҥгеш Йошкар-Олаш тольым да Марий Эл Республик президент Владислав Зотинын Правительствыштыже ышташ тӱҥальым. Лач тунам «Шарнымаш книгам» лукмо нерген пунчалым ямдылышым. Тудым пенгыдемдыме деч вара тиде паша тӱҥале. Икымше изданийже фронтышто вуйым пыштыше-влаклан пӧлеклалтын, кажне районын шке книгаже уло, чылаже республик мучко фронтеш 76 тӱжем утла пытыше, йомшо-влакын лӱмжым пуртымо. Вара кокымшо серийым чумыренна, тудыжо «Они защищали Родину» маналтеш. Тушко сар гыч пӧртылшӧ 68 тӱжем еҥын лӱмжым – чылаже 68 000 еҥыным – пуртымо. Кумшо серий – «Они ковали Победу» – тылын труженикше-влак нерген, 265 000 лӱм пурталтын. А чылаже 49 томышто 409 000 лӱм уло.
– Тиде паша мучашлалтын, манаш лиеш мо?
– Уке, мучаш марте ыштыме огыл. Мый ынде 10 ий 4-ше выпускым – Кугу Отечественный сар жапысе йоча-влак нерген серийым – ямдылаш ячен коштам. Нигӧлан огеш кӱл! А вет сарын пытартыш кечыштыже шочшо йоча таче 75-ше ийыш тошкалын. Мондалтше тукым!
– Те вет шкежат тиде радамыш пуреда…
– Мый икымше пашакече-шамычым 1942 ий кеҥежым ыштен налынам. Косолоп район Савак Вочарма ялысе Калинин колхозышто, йытыным кӱрмаште. Тунам 8 ияш лийынам. Колхоз тунам йытыным шуко ончен куштен, сандене йоча-шамыч кеҥеж мучко чыланат тудым кӱрыныт.
Мыйын кидышкем удыртыш пижын ыле. Парня коклаште коваштат кодын огыл – шыл гына. Лӱгышташ тӱҥалеш – чыташ ок лий, йытын пырче коклаш парнятым торен чыкен удырет… эше утларак коршта да лӱгышта…
– Ятыр научный пашада национальный илыш дене кылдалтше йодышлан пӧлеклалтын. Тендан шонымаште, кызыт мемнан республикыште тидын шотышто сӱрет могайрак?
– Чыла гаяк шотышто сай, манаш лиеш.
– А кунам сай огыл ыле?
– Кугыжан годсо жап нерген огына ойло. Варажат чылажак сай лийын огыл гынат, шуко поро вашталтыш ышталтын. Сай огылжо 20-шо, 30-шо ийлаштат лийын. 90-ше ийлаште, тачысе курым тӱҥалтыште национальный шкешам (самосознаний) кушмо дене национальный илышыште томаша тӱҥале. Мер политикыш опытдымо, утыж дене чолга йолташ-влак лектыч. Мом гына огыт темле да шонен огыт лук ыле: чыла марий-влакым иквереш чумыраш, марий армийым ышташ, марий партийым ышташ, республике огеш кӱл… Мый тунам партий обкомышто пашам ыштенам. Чолга политик-шамыч шкешт нимом огыт умыло, но кузе гына толашен огытыл! Чыла тиде шотышто ӱчашаш, туныкташ, лыпландараш кӱлын.
– А мемнан, марий-влакын, национальный самосознанийна кунамрак нӧлталалташ тӱҥалын? Кунам «марий улам» манын пеҥгыдын ойленна?
– Тудо жапыштак.
– А кызыт тиде кӱкшытыштак але…
– Кызыт ме шке коклаштына «пуредылына», пеш чот огыл гынат, пеҥгыде келшымаш уке. Марий Ушем ден Мер Каҥаш. Молан шелалтыныт? Конешне марий толкыным, шелаш, нуным ваш тӱкаш лӱмын ыштеныт…
– Иктеш чумырен кертше еҥже уке?
– Таче марий калыкын кугу авторитетше уке. Дагестаныште Расул Гамзатов, башкир-шамычын Мустай Карим, сӱас-шамычын Сигбат Хаким, чуваш-влакын Педер Хузангай, марий-влакын шке жапыштыже Чавайн лийыныт, Рыбаковын авторитетше кугу ыле.
– А кызыт молан уке, шонеда? Кушкын огыл але лӱдына?
– Улыт, пеш чолга-влак, но лӱддымылык деч посна шот, уш, моштымаш, политике шотышто мастарлык кӱлыт. Калыкым чумырен кертман, вӱден моштыман. Тыгайже уке. Вет «Марий Ушемым» кӧ ыштыш? Партий обком огыл мо?Марий толкынын активистше-влак (Васли Яналов, Вачай Иванов, Никандр Попов да тулеч молат) дене чыла шотыштат тушто каҥашыме. Роскотлан оксам ойыреныт, погыным эртараш театрым палемденыт, делегат-влакым партий райком делегат-влакым погеныт, транспортым пуэныт, чыла шотыштат полшеныт.
– Тугеже эн чот шӱм-чонда мо верч йӱла?
– Ял верч. Марий ял пыта гын, марий калык пыта.
– Ынже пыте манын, мом ыштыман, шонеда? Але вараш кодынна?
– Мый «Марий сандалык» журналыш тидын шотышто статьям пуэнам ыле, тудын мучаштыже марий ялым аралыше, вияҥдыше комплексный программым ышташ кӱлеш манын темленам. «Давай, концепцийым возо!» – Валерий Мочаев манын. Возенам. Мер Каҥашын президиумжо мыйын темлыме концепцийым ончен, шке шонышыжым ешарен да келшышылан шотлен. Тӧрлымек, правительствыш колтымо. Тидлан ынде кок тылзе утла эртен. Нимогай вашмут эше уке.
– Ялын пытыме амалже могай, шонеда?
– Мо тугай ял, марий ял? Тиде – общине, родо, пошкудо, келшымаш, ваш-ваш полыш. Ожнысек ял шке шотшо дене илен. Тудын шке шотшо, законжо, йӱлаже лийын. Шке сынан. Общность, общинность, колхоз лиймеке, яллан моткоч келшен толын. Чылаштым ик паша, ик шоныш, ик тургыжланымаш ушен, а кызыт … Колхоз уке (южо вере эше кодын да туштак веле але марий шӱлыш шижалтеш), родо-шамыч шаланен пытеныт, пошкудо-влак каеныт, общине пытен, еҥ-влак коклаште кыл йомын. Шукыштын пашашт уке, тудым Камчатке марте кычал каят. Яллаште самырык, а школлаште йоча шагал. Шке жапыштыже, мутлан, Марий Турек район Сысоево школышто 450 йоча тунемын, кызыт – 105.
– Те кызытат самырык тукымым туныктымаште тыршеда.
Молан лач педагогический направлений дене тунемаш пуренда?
– 1951 ий. 17 ий темын. Йошкар-Олаште кок институт гына. Туныктышо-влак «Инженерлан кай» манын, каҥԋашым пуышт. Йолташ дене пырля Лесотехнический институтыш кайышна, но математике дене экзаменым кучен ыжым керт. Лач тунам пединститутышто «нш» группыш ешартыш приём улмаш. Документым нальым да, тушко миен, ик кечыштак чыла приёмный экзаменым кучышым. Тыге группышто пытартыш, 25-ше еҥ, мый лийынам. Тунем лекмеке, шочмо школыштем туныктенам, армий деч вара Алексеевский школышто, но еҥ олмеш гына – вер лийын огыл, садлан комсомол обкомыш пашаш ӱжмекышт келшенам.
– Пӱрымаш, маныда? Але тудланат огыда ӱшане?
– Мо тыгай пӱрымаш, мый ом пале… Но ялысе туныктышо лийнем ыле, ялыште илаш келша. Ола илаш йӧршӧ вер огыл. Мием – чонлан ласка, шӱмлан куан. Иктаҥаш-шамыч гына ынде кодын огытыл. Шочмо Турек мучко ошкылам – нигӧ мый денем ок саламлалт, мый нигӧм ом саламле: нуно мыйым огыт пале, а мый – нуным…
– Школыштат, вузлаштат туныктенда. Туныктышо могай лийшаш?
– Тидын шотышто шонен омыл – могай улам, тугак ыштенам. Тунемше-влак дене келшем. Эн ончычак нуным пагалыман, умылыман: кӧжӧ молан тыгай, кӧ мом ыштен кертеш, кӧжӧ молан йӧра, кӧлан могай полыш кӱлеш…
– Яра жапыште, канымыла мом ышташ йӧратеда?
– Нимом. Ожно телым ече дене коштам ыле, кызыт – йолын. Кажне эрдене Изи Какшаныш йӱштылаш коштам. Теве таче йӱштыл тольым, 10 май гыч тӱҥалынам. Иктаж вич ий тыге.
– Тидыжым ышташ мо тарата?
– Мый спорт дене «йӱлен» илен омыл, физкультур дене келшем. Шке жапыштыже футболла модынам. Вӱдышто ийме дене таҥасымаште кок гана лийынам: ик ганаже студент годым районышто, вара – армийыште. Йӱштылаш йӧратем, вӱдыштӧ пӧрдалаш огыл – ияш.
– Илыш вийым мо тыланда пуа?
– Кумыл. Мый латныл ий ынде шкет илем, сандене мӧҥгыштӧ шинчымем ок шу.
– Те шкендам пиаланлан шотледа?
– Мо тугай пиал? Таче уло, эрла уке, теҥгече лийын, эрла ала лиеш ала уке. Пиалан кече, пиалдыме арня, пиалдыме тылзе, пиалан пагыт. Пиалет уло гын, тый тудым эре от шиж. Жап эртымек шоналтет да аклет: вот тунам пиалан улам ыле, а кызыт… Лийын пиалан жап, лийын пиалдыме, лийын йӧсӧ пагыт. Садлан иктешлыме, аклыме ойым ты шотышто каласен ом керт – пиалан улам але уке. Пиалдыме омыл, но… пиаланлан шкемым шотлаш… Йӧршын пиалдымыже лийын омыл. Сар жапыште йоча годым неле ыле – тунам ача фронтышто, кочкаш уке… Тугеже йоча годсо жапем пиалдыме манын ом керт.
– Шке койышышто мо ок келше? Молан шкан шке сырен кертыда?
– Утыждене пушкыдо кумылан улам манын шонем. Утыждене… Сар нерген кином ончымо годым шортын колтем, южгунам театрыште шинчавӱд йога.
– Тыгай лийман огыл манын шонеда?
– Шкем кучен мошташ кӱлеш, пеҥгыдырак лийман, а мыйын шукыж годым тыге ок лек.
– Вес айдемын койышыштыжо мо шыдым луктын кертеш?
– Шке мутым кучыдыдымаш. Еҥлан ӱшанаш кӱлеш, но южо еҥлан ок лий. Иктым кутыра, весым ышта. Таче тыге, эрла туге.
– Пытартыш жапыште мӧҥгыштӧ мо нерген чӱчкыдын шонеда?
– Жап тыгай – илыш мучаш велыш «ошкылеш». Мом эше шуктен кертам манын шонем. Кугу Отечественный сар годсо йоча-шамыч нерген серийым моткочак лукнем ыле. Вет тиде тукым сар жапыште веле огыл тыршен. Варажат илыш неле ыле. Йоча-влак эше шуко жап ял пашаште тыршеныт. Нунылан таум каласаш кӱлеш ыле. А чиновник-шамычлан тиде огеш кӱл. Тыгак марий ял нерген шонымаш вуй гыч ок лек. Лӱмлӧ марий писатель, поэт, композитор, артист-влак кокла гыч кӧжӧ олаште шочын, каласен моштеда? Чыланат ял гыч улыт, вара гына олаш толыныт. Конешне, ялым утарыме паша моткоч неле, но тӧчен ончаш, мом гынат ышташ кӱлеш.
Г.Кожевникова мутланен.
Фотом еш альбом гыч налме.
