Параньга район Штрамарий почиҥга ял гыч витле шым ийым темыше В.Токпаев вич ий ончыч фермер озанлыкым почаш грантым налын. Тыгай полыш дене тракторым, «Победа» ялозанлык кооператив деч ныл тӱж тунам кажныжым 120 тӱжем теҥгелан налын. Кодшо ийын декабрьыште озанлыкым почмыжлан вич ий темын. Закон дене келшышын, тиде вич ий жапыште кум еҥлан паша верым пуэн, тидлан налогым тӱлен. 71 гектар мландыже уло, тышечын кумло гектарышкыже пырчым ӱда. Кажне гектар кумдыкым курал-ўдымылан кугыжаныш субсидийым тӱлен.
— Кызытсе пазар саман пагытыште илен лекнет гын, манмыла, пєрдаш, чулымешташ, йӧным муын мошташ кӱлеш. Ямдым вучен шинчен, тылат нигє нимом конден ок пу, — ойла Василий Васильевич . – Кызыт мыйын лу ушкалем уло. Тыгак презе-влакым ашнем. Кургым тӱрыс ситарем. Кургым ямдылаш, пырчым поген налаш техникым вес еҥ деч тарлымаш уке, чылажат шкемынак. Кумло гектар пасушто ончен куштымо пырче шке вольыкем деч ута, сандене утыжым ял калыклан ужалем. Тидат окса.
Таче фермер-шамычын ик эн кугу нелылыкышт – ямдылыме продукцийым кушко, кӧлан да кузе пайдалынрак ужалаш. Вет фермер-шамычын ик тӱҥ сатуштым, шӧрым, шулдын налыт. Перерабатыватлыше кугу предприятий-шамыч телым, шӧр шагал улмо годым, акым кугемдат. Кодшо телым, мутлан, литржым коло кок теҥгелан налыныт. Эше кок-кум ий ончыч коло кандаш теҥге мартеат кӱзыктеныт ыле. Ынде волен каен. Кеҥежым эшеат чот вола.
— Мый фермер озанлыкым почмо деч ныл ий ончычак, эше кум ушкал улмо годым, шӧрым Йошкар-Олашке, Сомбатхей микрорайоныш, шупшыкташ, калыклан ужалаш тӱмалынам, — каласкала В.Токпаев. – Тыге тылзе еда сатуэм налше-влак ешаралтыныт. А кунам лу ушкал лийын, шӧржат ешаралтын. Телым арнялан кок гана олашке толынам гын, ынде – ныл гана. Ик фляге шӧрым эрдене лўӱштымым кондем, сандене тудым налаш шоҥгыеҥ-влак эрдене вич-куд шагатланак черетым налыт. Арняште лучко фляге шӧрым ужалем, кудшӱдӧ наре литр лектеш. Мый конкурентем-влак деч шулдынрак, литржым нылле теҥге дене, ужалем. Налше-шамыч палат: мыйын намийыме шӧр сай качестван, тамле, нугыдо. Кызыт, шокшо толмо дене, холодильникым пашашке колтенам. Тыге шєрын качествыже аралалтеш, ок пужло. Пайрем кечылаште шӧр утенат кодын. Тудым тӱшка дене предприниматель-влаклан шулдырак ак дене пуэн коденам. А тыглай кечын кондымо чыла шєрым ужален пытарем.
Эше Токпаев олашке але мӧҥгеш ялыш пасажир-влакым налеш. Кайыме-толмо жапым ончылгоч кутырен келшат. Южо еҥ олашке родыжлан иктаж-мом пуэн колта, намиен пуаш йодеш. Тидлан тудо тӱла. В.Токпаевын ойлымыж семын, ола деч тораште илат, кеч бензин роскотын икмыняр ужашыжым пӧртылтат.
— Мыланем южгунам тыге ойлышо-влакат лектыт: тыланет кугыжаныш полшен, тыгай окса денак техникым, ушкалым налынат да илет, — каласкала Василий Васильевич. – Чын, кугыжаныш полшен, тидлан кугу таум гына ойлем. Но мый сатужым республикышкак, тушто илыше калыкланак, ужалем. Теве индешлу ийыш лишемше ик кочай черетым эрдене эн ончыч налеш. Тугеже мый кугыжаныш полышым калыклан шке сатуэм дене пєртылтем. Вет шоҥгыеҥ-влаклан кызытсе саманыште илен лекташ йӧршынат куштылго огыл. А мый сай сатуэм дене тыгай еҥ-влаклан илашышт полшем. Нунын деч тау мут деч молыжым колмаш уке. Тыге мый илен лектам. Но тиде паша тыршымашым, тургыжланымашым, шинчымашым йодеш. Йӱд ометат кодеш, пайрем кумылетат южгунам йомеш. Но тӱҥалме пашатлан ўшанле улат гын, чылажымат чытет.
Тӱшка озанлык семынак
Республикыштына кызыт кок тӱжем утла фермер озанлык шотлалтеш. Тышечын пелыже утла — Курыкмарий районышто. Тыштат тӱшка озанлык-влак шукынжо панкрутыш лектыныт. Ты районышто ялыште шуко калык ила. Паша деч посна кодмеке, шукынжо пакчасаскам ончен кушташ тӱҥалыныт. Кєжє шке озанлык семын, а кӧжӧ фермер озанлыкым почын. Фермер-влак радамышкак коло утла ончыч Пайыскырык кундемыште илыше А.Бабушкин ушнен. Тиде жапыште озанлыкше кушкын, материально-технический базыже пойдаралтын. Техникыже, мутлан, утларакше йот элла гыч кондымо улыт.
Бабушкинын ямдылыме тӱҥ сатужо – пареҥге, шоган, ковышта. Икияш шоганым кичке гыч кум ий ончыч шындаш тў‰алын. Тў‰алтыш ийыште гектар гыч кумло тонным поген налын гын, ынде витле тонн марте шуктен. Пареҥгым йот эл гыч кондымо сортым гына шында да гектар еда нылле тонным поген налеш. Пареҥгым кудло вич гектарыш шында гын, шоганым – коло гектарыш. Пареҥгымат, шоганымат ик тӱрлӧ комбайн денак луктеш, пога. Лачак насадкыжым веле вашталта. Пасужым вӱдыжтараш келыштарыме. Фермер шке озанлыкшым вияҥдаш ий еда ик миллион теҥге оксам кучылтеш. Пакчасаскам аралаш вентиляциян, телым ырыктыман чапале складше, ангарже-влак улыт. Нуно шыжым пакчасаска дене темыт. Тышечын талук мучко лишыл кугу олалашке сатум колтен шогат. Налше-влакым сай сатушт дене савыреныт. Сандене сатум кушко, кєлан да могай ак дене ужалыме йодыш тыште туран ок шого.
Таче А.Бабушкинын фермер озанлыкше изирак колхозым ушештара. Тушто коло утла еҥ талук мучко пашам ышта. Тылзаш пашадарышт – кумло чоло тӱжем теҥге. Чыла социальный пакет тӱлалтеш. Ончыкыжым фермер пашаеҥже-влаклан илыме верымат чоҥаш полшаш шона.
— Мыйым, фермер семын, ик йодыш тургыжландара: шкенан элыште сай урлыкашым ончен куштышо озанлык, «Гавриш» фирмым шотлаш огыл гын, уке, — манеш А.Бабушкин. – Чыла гаяк урлыкашым вес элла гыч налаш перна. Тидын шотышто кугыжаныш шоналтышаш. А опытым шымлаш Европо мучко коштына. Йӧра эше туштыжо шке опытыштым огыт шылте, каласкалат, палдарат.
Ялыште таче ик тӱҥ вий
Республикыштына икымше фермер-влак 1990 ийыште шочыныт. Нунын радамыште Советский район гыч кумдан палыме предприниматель Л.Бабин лийын. (Чаманен каласыман, ўмыржє гына кўчык лийын). Кўчык жапыштак тудо ферме-влакым чоҥен, ятыр вольыкым налын. Тӱҥалше фермер-влаклан кугыжаныш кугу полышым пуэн. Тунам икымше фермер-шамыч «Силаевын миллиардшым» (тунам тиде кугу окса, миллиард доллар лийын) налын шуктеныт. Тыгай полышым Россий мучко витле тӱжем фермерлан пуымо. Тыгак фермер-шамычлан полышым пуышо кредит организацийым почмо улмаш.
Шке жапыштыже республикыштына фермер-шамычын чотышт кызытсе деч кок пачаш шукырак лийын. Нунын, тыгак ялозанлык кооператив-влакын пашаштым виктарен колташ лўмынак, пўтынь Российысе семынак, ушемым (ассоциацийым) ыштыме ыле. Но элнам экономикым пужен ыштыме тургым авалтымылан кєра ушемжат, кредитым ойырышо организацийжат кўлдымыш лектыныт. Ынде идалыкат пеле ончыч республикыштына тыгай ушемым уэш почмо. Тудым У Торъял район гыч фермер Г.Петров-Чоткар вуйлаташ тӱҥалын.
Таче ушемын кӱлешлыкше посна кугу. Вет тудо кредитым ойырышо, снабжений, ужалыше, шинчымашым пуышо да кадрым уэш ямдылыше организаций-влак, Ялозанлык да продовольствий министерстве дене пашам ышта, фермер, тыгак ялозанлык кооператив-влак дене кылым ышта, ой-ка‰аш дене полша, сай опытым шымлыме шотышто мероприятийым эртара. Май тӱҥалтыште Г.Петров-Чоткар журналист-влаклан прес-конференцийым эртарыш. Тудын мутшо почеш, ассоциацийыш 78 еҥ ушнен. Фермер озанлык вуйлатыше деч посна визытын шке озанлык дене илыше-влак улыт.
Журналист-влаклан икымше фермер-влак тӱшкаште лийше У Торъял район гыч А.Таныгин (тудо тыгак тӱҥ онаеҥ) эртыме корныж дене палдарыш.
— Ялыште фермер ок лий гын, тушто илыш тӱмчыга, — вигак туран каласыш Александр Ивнович.
Ола гыч ялыш (Медведево район Озакъялыш) илаш да фермер пашам шукташ кайыше У.Актанаева, тӱҥалше самырык фермер В.Николаев (Медведево район Ежово села) тачысе пашашт, нелылыкышт, ончыкылыкышт нерген каласкалышт. Нунын ойлымышт гыч коеш: мландылан, вольыклан шӱман, тӱҥалме пашам мучаш марте шуктышо, нелылык деч лӱддымӧ, йӧным муын моштышо чолга еҥ гына фермер лийын кертеш. Кугыжаныш полыш деч посна тудо шке семын гына вияҥын, производствым кумдаҥден ок керт, шинчымашат лийшаш.
Тений апрель мучаште Морко районышто фермер озанлык-влаклан кугыжаныш грант кузе кучылталтмым шке шинча денак ужаш, палыме лияш лўмынак республиканский семинарым эртарышт. Районышто еш фермым почшо Р.Каменскийын, В.Ильинын, С.Рагимовын озанлыкыштым ончыктышт.
Нунын пашашт дене палыме лиймеке, рашеме: таче пытен толшо ялыште илышым уэш тӱзатен колташ, йӧршеш йоммо деч утараш, тушто социальный йодышым рашемдаш теве лач тыгай озанлык-влак полшен кертыт да полшат. Нуно ял илышыш у шўлышым пуртеныт. Вет кажне фермер паша верым почын, кугыжанышлан налогым тўла, шєрым ыштен налеш да ужала. Ял калык, тӱшка озанлык-влак пытымеке, нуныланак эҥерта. Вет фермерын техникыже уло, кеч-могай жапыштат полышым пуэн кертеш.
Р.Каменский ден В.Ильин витле ушкалым ашнаш ситыше чапле у вўтам нєлтен шынденыт. Тыгай оралтым нуно кугыжаныш полыш деч посна нєлтен кертыт ыле мо? Вашмут икте: уке, огыт керт ыле. Кредитым налын ыштыктат ыле гынат, тудым пєртылташ – манаш веле.
Ялозанлык да продовольствий министрын алмаштышыже Л.Смирнован палемдымыж почеш, 2012 ий гыч тӱҥалын, шӱдӧ утла фермерлан кумшӱдӧ утла миллион теҥгеаш грантым пуымо. Теве тыге ялыште фермер озанлык-влакым утларак вияҥдыме корным ойырен налме.
В.Смоленцев
Снимкылаште: фермер Р.Каменский озанлыкше дене палдара; фермер В.Токпаев; фермер А.Бабушкин.
Авторын фотожо.
