Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общине эртыше рушарнян «Марий йӱла» тӱэмын (школын) у тургымышто икымше занятийже эртен. Тиде гана тӱэмыш толшо-влак филологий науко кандидат А.Петухован икшывым ончен куштымаште тукым гыч тукымыш куснен толшо йӱла-влак нерген каласкалымыжым чон шулен колыштыныт.
Алевтина Николаевна Петухова (Якимова) Н.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститут деч вара Медведево районысо Руэм кыдалаш школышто тӱҥалтыш класслаште туныкташ тӱҥалын. Варажым Марий образований институтышто, ик жап МарНИИ-ште, лу ий утла МарГУ-што пашам ыштен. 2008 ий гыч Москвасе ик педколледжыште директорын алмаштышыже лийын, тӱҥалтыш класслам туныктен. Тений А.Петуховам илыш савыртыш шочмо кундемыш пӧртылтен. Идалык тӱҥалтыште Алевтина Николаевна 60 ияш лӱмгечыжым пайремлен. Пелашыж дене кум шочшым йол ӱмбаке шогалтеныт.
— Мылам ош тӱням, тудын негызшым умылымашым Кужэҥер велысе Йывансола кундемем пуэн. Тушан шочын-кушмем — юмын пӱрымаш. Шочмо верын южшо, калыкемын суапше марий йӱлам шӱмешем пеҥгыдын шыҥдарен. Кочам Йывансола ялын карт кугызаже лийын… Кызыт шке сомылемым кочамын илыш умылымашыж деке чакемден таҥастаремат, шымлыме пашамын негызшым, кӱлешлыкшым, пайдажым эше келгынрак да рашрак умылем. Кугезына-влак тукымыштым чын корно дене вӱден наҥгаеныт, таза, ушан, яндар чонан да поро шӱман лияш туныктеныт, — манеш тудо. Таче ме тыланда А.Петухован «Пӱртӱс – айдемын шепкаже» книгаж гыч ик ужашыжым лудаш темлена.
Ваш йӧратыме пагыт
Кугезына-влакын пӱртӱс вийым умылен да шижын моштымышт айдемын ош тӱняшке шочмыж деч ончычак тудын верч азапланаш тӱҥалмышт гоч раш коеш. Ончыкылык авам тӱрлӧ лӱдыкшӧ деч аралыме кумыл тӱҥ верыште лийын. Нӧшмым пыштымеке, азалан Кугу Шочын Ава чоным пурта. Мифологий почеш, тиде чонжо ондак моло планетыште куд гана колен шуктышо еҥ-влакын чонышт гыч чумырга, маныт. «Чон» мут айдемын намысшым, шонен моштымыжым, кӧргыштыжӧ мо ышталтмым ончыкташ кучылталтеш. Мутлан, илыше еҥлан «осал чонан улат» але, мӧҥгешла, колышо нергенат «могай поро чонан ыле» манмым калык коклаште чӱчкыдынак колаш лиеш. Тугеже чоным аралыман, тудо поро лийже манын, чыла тиде шижмашым эше авагудышто кийыше аза деке аваж гоч намиен шуктыман. Чылалан раш, шочдымо айдеме аважын шӱмжӧ, мокшыжо да моло кӧргӧ арверже полшымо дене ила да тӱнямбалсе пӱртӱс вийым, явлений-влакым шижаш тунем шога. Аван чыла чон куанже, ойгыжо, яндар шонымашыже ончыкылык йочаж деке мелын савырнен мия. Кугезына-влак анатомийымат, психологийымат, моло наукымат тунемын огытыл, но илыш философийым келгын да раш паленыт, а палыдымыштым шижын моштеныт. Пӱртӱсын чыла тиде вийжым кучылтын, тачысе шымлызе, врач, психолог-влак самырык-шамычлан тыгай ойым пуат: вуеш шушо кок еҥ ваш йӧратыме пагытыштыже шинча ончылнышт шочшашлык йочаштын чурий сынжым, йӱкшым, койыш-шоктышыжым иканаште икгайым ужын мошта гын, йоча лач тыгаяк шочеш манын ӱшанен кертыт. Психолог-влак тидым уш-акыл лончын (подсознанийын) ончылгоч ыштыме тӱвыргӧ паша саскаже манын умылтарат. Тӱняште эн кугу вийлан шонымашым, уш-акылым (мысль) шотлат. Кугезына-влакын акретле философийыштым радамлыме почеш тидлан тӱрыс ӱшанаш лиеш, шонем. Лач тыштакыс тӱҥ умылымашна: айдеме да пӱртӱс, пӱртӱс да пӱтынь йырвел тӱнян вияҥмыже. Тиде тичмашлыкыштак илышын ямже. Ты ямым чын умылен гына ме таза, мотор, ушан-шотан у айдемым шочыктен кертына. Мастарлыкым вара тудо илышыште чумыра. Таче вуеш шушо ӱдыр-рвезе-влак тидын нерген шонат мо? Чаманен каласаш логалеш, кызыт моткоч шуко самырык мужыр, марий манмыла, шонен шуктыдымо икшывым, пеле йочам шочыкта. Тыгай йоҥылышым нуно тӱрлӧ аяр, утларакше арака дене аҥыргымышт годым ыштат. Кок нӧшмӧ ушнымо почеш нерештше, Шочын Аван чоным пуымо суксо гай сулыкдымо йоча вараже пӱрымашын куанже олмеш мӱшкырыштӧ улмыж годымак самырык ача ден ава деч илыш куатдыме, эсогыл шучко шонымашым але гына ылыжше вуйдорыкышкыжо шыҥдара. Тыгай икшыве ош тӱняшкыжак шӱм-чон дене эмганыше, шочмыжлан ӧкынышӧ толеш. Тиде веле мо? Азагудо (роддом) воктеч эртен кайымыда годым ужын улыда, очыни: шке икшывыжлан волгыдо илышым теве-теве пӧлеклыше ава тамакым шупшын шога, «кочывӱдым» подылеш. Тыгай самырык ӱдырамаш нерген мом шоныман? Тамакшым, очыни, ончыкылык ача намия. Ӧраш да чаманаш веле кодеш. Нунак вара вескана «вишкыде» ушан, сайын тунем кертдыме йочаштлан пуйто ӧрыт — туныктышым, эмлыше врачым вурсат. Кугезына-влак у тукым таза лийже, куштылгын шочшо манын, мӱшкыран ӱдырамашлан йӱла дене кылдалтше мочоло ушан ойым темленыт?!
Кажне ойышто — философий
Нуно раш паленыт: йочам вучышо самырык ава нине ойӧрӧ-влакым шуктен толмыж дене вуй ушыштыжо, чоныштыжо шочшаш азаж нерген эреак яндар да сай-поро шонымашым гына кучен, ончыкылык эргыжым але ӱдыржым тазам, моторым ужаш кумылым пыштен. Тыгодым «ойлымо семын от ыште гын, тупела азап лиеш» манын, мыняр-гынат шоналташ таратеныт. Ончалза, могай тале, пӱсӧ да писе ушан лийыныт нуно! Мутлан, мӱшкыран ӱдырамашлан кийыше кандыра гоч вончаш ок йӧрӧ, азан кылымдыже шӱйжӧ йыр пӱтырналтеш, маныныт. Ынде айста шоналтена. Кызыт йӱлам палыдыме южо мӱшкыран ӱдырамашлан тидым кеч лу гана ойло, тудо эше лӱмын ыштыме гай кая. Чынжым гын, тиде сугынь-ой икшывымат, аважымат аралыме, перегыме шот дене шочын. Кандыра гоч вончышыжла, мӱшкыран ӱдырамаш трук шӱртнен камвоч кертын. Ойсавыртышын кокымшо ужашыже – «азан кылымдыже шӱйжӧ йыр пӱтырналтеш» — авам шекландара, тудлан тӱткырак лияш кӱлмӧ нерген ойла. Але весе: ведра гыч вӱдым йӱаш ок йӧрӧ — аза черле шочеш; пырыс, пий, моло вольык дене торжан кояш ок йӧрӧ — азан сӧсна шуан лиеш (мончаште сӧсна шум лукмо годым арам огыл «ават пеш шыде улмаш, аман» маныт). Тиде теве мом ончыкта: мӱшкыран годым нигӧланат, нимоланат шыдым кучаш огеш лий, эсогыл пырыс ден пий ӱмбак кычкыралаш, нуным чумалаш ок йӧрӧ. Мӱшкыран ӱдырамашлан оҥышто, кӱсеныште уто ӱзгарым кондышташ ок йӧрӧ — азан чурийыштыже тамга лиеш, маныт. Колышым ончаш ок йӧрӧ — аза шапалгыше чуриян шочеш. Кугу мӱшкырым кушташ ок йӧрӧ — изи кугум кочкын кертеш. Тидыже ончыклык авалан утларак тарванылаш кӱлмым ушештара, «ой, мый мӱшкыран улам, каналтем, киялтем» манме деч кораҥдаш шонымо дене каласалтын докан. Шижыда, кугезына-шамыч врач семын темлен моштеныт, шукырак йол ӱмбалне лияш, эсогыл куштылгырак, кертме сомылым ышташ кӱлеш манын шижтареныт, туныктен ойленыт. Шоналтыза, кажне ойышто могай кугу философий! Тале, ушан психологий! Шулдыран чапле ойсавыртыш! Туге чот чонеш пижын кодшо ой! А кузе тудым моторын каласыме! «Ок йӧрӧ», «Чу», «Сай огыл». Арам мо кызытат психолог-влак ойлат: «Ида кучылт «ите» мутым, тудо утларакше мӧҥгешла ыштыкта». Икшыве таза, пеҥгыде шочшо манын, ожно самырык мужырлан сӱан кечымат у, шочшо тылзылан келыштареныт. Лач тыгай пагытыште ончыкылык ача-ава тукым шуйышо йоча нерген волгыдын шонаш кумылаҥыт.
Шинчалан койдымо чек
Сӱан эртыме годымат йӱлам тӧрлымӧ кажне шот пеҥгыде ешлан, ончыкыжым шочшашлык у айдеме — тукымым шуйышо икшывылан — пӧлеклалтын. Моло калык семынак марий ешынат пиалже — икшывыште. Тугеже тудым чот аралаш кӱлеш, шоненыт. Икшыве марий ешыште шуко лийын. Нужна жап але эше вес туткар пагыт толын гынат, кажне йочам Юмын посна пӧлекшылан шотлен йӧратеныт. Вӱдлан волышо оръеҥ, вӱдым кошталмыж деч ончыч ший оксам кудалтен, Вӱд Авам осал деч эрыкталташ да у ешыште таза икшыве дене тукымым шуяш полшаш йодын. Пӱртӱсын ик эн шерге поянлыкше — вӱд — дене пырля шӱм йымалне иланыше у айдемын уш-акылышкыже ава гоч сай-поро увер толын. Чылалан раш: вӱд — тиде эн тале энергетический корно. Кугезе-влакын ойышт почеш, айдеме шочмыж годым, колымаш семынак, ош тӱня ден шем тӱня (колышо да илыше-влакын тӱняшт) коклаште шинчалан койдымо чекым пудырта. Садлан ӱдырамашлан азам пӧртыштӧ огыл, а леве мончаште, чуланыште ыштыктеныт. Азам ош тӱняшке шочыктышаш ӱдырамашын авалыкше куштылгын почылтшо манын, самырык аван ӱппунемжым ронченыт, пӧрт омсам, кӧгӧнлам почеденыт, кылдышым руденыт, тыгодымак ю мутым ойленыт. Кызыт тидым палыдыме-влаклан улдымо шомакшат оҥайын веле чучеш дыр, вет таче у айдемым аза пӧртыштӧ врач-влакын эскерымышт почеш ыштат. Самырык ава-влаклан медшӱжар-шамыч кертмышт семын полшат. Но ме садикте ожсо йӱла гыч чыла сайжым шарнышаш улына. Палемден кодымо чыла йӧнжат ӱдырамашлан неле жап годым моткоч кугу психологический полыш семын кӱлеш. Самырык ава тыгай йӧн-влаклан ӱшана гын, шкенжынат, йочажымат ушакылеш сай шонымаш тӱлана, тыге тудланат, азаланат куштылгырак лиеш. Ӱшан эре кугу вийым пуэн! Теве ош тӱняшке у айдеме шочын. Ынде у айдеме дене кылдалтше тӱрлӧ йӱла-влак умбакыже шукталтшаш улыт (кылымдым пӱчмӧ, азам чывылтыме, чызым пукшымо, ӱпым тӱредме да т.м.). Кугезына-влак ты шотыштат ушан ойлан тале да пӱсӧ лийыныт. Икмыняржым палемден кодена: 1. Азан кылымдыже вич-куд кече гыч кошка гын, кужун ила, а кум-ныл кече гыч гын, илышыже кӱчыкрак лиеш. 2. Ешыште икшыве-влак келшен илышт манын, кажныштын пӱчмӧ кылымдыштымкойдымо верыште пырля араленыт. 3. Аза кӱпчыкеш шочын гын, тудым пиаланлан шотленыт. 4. Кастене шочшо азан илышыже куштылгырак, эрдене шочшын нелырак лиеш манын шоненыт.Азан лачак ош тӱняшке толмо жапыште мланде ӱмбалсе илыш пӱрымашыже Кава Юмын пӱрымашыж дене кылдалтын. Тидыже теве мом ончыкта. Мланде ӱмбалне у айдеме серлагыш дене илыже манын, тудым чыла осал деч арален шогаш Кава Юмо вачӱмбал суксым пуа. Христиан вераште тудым ангел-хранитель маныт. Чыла нине йӧным тачысе самырык ешлаште кучылтын моштат гын, кугезына-влакын Пӱртӱс пӱрымаш почеш шочшо сугыньыштым, ойыштым пален шогат гын, илышыштышт мыняр-гынат пеҥгыдылыкым шижыт да икшывыштат тазарак шочыт ыле. Тунам нуно шкат шочшыштын волгыдо ончыкылыкышт верч утларак колянат да ӱшанлынрак азапланат ыле.
Шушаш рушарнян занятийыште теле пагытыште эртаралтше марий пайрем (поснак Шорыкйол) дене кылдалтше муро-влак нерген ойлаш тӱҥалына. Тиде темым МарНИИЯЛИ-н пашаеҥже Н.Мушкина почын пуаш полша. Пайремын ойыртемже дене Йошкар-Оласе общинын тӱҥ онаеҥже Ю.Тушнурев палдара. Ушныза.
С.ПЕХМЕТОВА
