Марий калыкын кечышотшо, пайрем да палемдыме кечыже-влак, Тӱня Кугу Юмын савыртыш кечыж гыч тӱҥалеш. Тудо 19 декабрьыште лиеш. Шанчыеҥ-влак тудым «гастрономический идалык» маныт. Тӱня савыртыш деч вара у тылзын шочмыжым да тудын кугарня кечыжым вучыман. У тылзын ончыл кугарняже коштын толеш. Кунамже декабрь тылзыштак пура. Тошто ойлан ӱшанаш гын, Шорыкйол тиде кечын тӱҥалеш. Но Юлиан календарьым Григориан дене алмаштымылан кӧра шке жапыштыже марий кечышот радамат кок арнялан шӱкалалтын. Мутлан, Октябрь революций 1917 ий 25 октябрьыште лийын гын, идалык гыч тиде кечым 7 ноябрьыште палемдаш тӱҥалыныт. 1924 ийыште онаеҥ-влакын каҥашышт пунчалын: ятыр марий тынеш пурышо лийын, да тидлан кӧра Шорыкйолым у календарьыште идалыкын икымыше кугарняж гыч шотленыт.
Календарьысе У ийлан 1 январьым, Ош Кугу Юмын савыртыш кечыжлан 4 январьым шотлена. Марий-влакын Шорыкйол арняшт эре кугарня кечын пура. Тудо ик арня шуйна. Шорыкйол — идалыкым иктешлыше пайрем: «шор» иктешлымашым, «йол» идалыкым ончыктат. Лӱмлӧ онаеҥ Иван Николаевич Мамаев пайремым «Шыртйол» манын коден. Шырт — идалыкын образше, йол — идалык лиеш. Тудо кугарня кече денак петыралтеш.
Онаеҥ каҥашын пунчалже почеш, 19 январь — вӱд модмо кече. Кечын мланде шар йыр пӧрдмӧ орбитальный корнын шыртышкыже шинчеш. 19 декабрь гыч 19 январь марте мланде кече деке шке орбитальный корныж дечын икмынярлан лишке лектеш. 4 январьыште мланде кече деке эн лишне лиеш. Санденак лач ты кечым Ош Кугу Юмын Савыртыш кечыжлан шотлена. Лач ты кече Мланде Юмын илыш корныжлан кугу пӱрымашым куча. И.Н.Мамаев гын ты кече нерген «Мланде Юмын суксыжо аралтышым куча» ойлен.
Идалыкысе пайрем ден йӱла кече-влакын циклышт — тиде пӱртӱс вийын савырнен толмыжым да айдеме тукымын тидым шотлымыжым ончыкта. Тӱҥ пайрем-влак кечын савырнен толмо пагытше дене келшен толыныт. А ты пагытыште эртарыме йӱла-влакым марий-шамыч моткоч шотлен да шот да рат дене эртареныт. Кажне йӱлан шке радамже уло, тудым чоткыдын шуктеныт. Мутлан, Ӱярнямак налаш. Марий ӱдырамаш-влак ожно муреныт: «Ӱярня йор-йор…» Ты ойын шомакше-влак сандалыкысе энергийын тарванылмыжым ончыктат. Таклан огыл марий ӱдырамаш-влак ты муро почеш киндым пыштеныт.
2012 ийыште савыкталтше «Ош сандалык ончылно» книгаште тыге сералтын: «Тӱня савыртыш (19 декабрь) деч вара, у тылзын шочмекыже, 6 арня эртымеке, шочмын марий калыкын Ӱярня пайрем пура». Тиде — йоҥылыш. Тыге лийын огеш керт. Ушештарем: Юлиан- Григориан календарьлан кӧра кечышот радам кок арнялан шӱкалалтын, садлан тыгай йӧн дене кечышот радамым, пайрем-влакым шотлаш огеш лий. 2019 ий август тылзын икымше кечын У тылзе шочын. Кажне гана у тылзе ик жапыште шочеш. Лач 696 шагат да 27 минут гыч вес у тылзе август тылзынак 30-шо числаштыже шочеш. Вес гана 966 шагат да 27 минут гыч у тылзе 28 сентябрьыште шочеш, да тиде эре тыгак лиеш. Январь, февраль, март да моло тылзе-влак кокла шот дене 727 шагат да икмыняр минут гыч вашталтыт. Садланак марий калыкын пайремже да палемдыме кечыже-влакын кышкаржым вес йӧн дене шотлыман.
Онаеҥ И.Н.Мамаев шке пагытыштыже счетовод гыч тӱҥалын, тӱҥ бухгалтер марте шуын, эре ялозанлыкыште тыршен. Тудо кече пӧрдмын, кече шогымын, тылзе шочмым сайын пален да чын календарьым ыштен. Пытартыш гана 2002 ий гыч тӱҥалын 2011 ий марте пайрем да кечышот радамым возен коден. Тиде айдеме 2002 ийыште вес тӱняш каен.
Тудын календарьже мыланем кум ий ондак логалын. Шуко жап шонымеке, ятыр гана тудын семын шотлен лукташ тыршенам. Но нигузеат лӱмлӧ онаеҥын корнышкыжо, кучылтмо йӧнышкыжо логалын омыл. Ятыр онаеҥ-влак дене мутланенам: иктат тудын негызшым, йӧнжым пален огыл. Садланак, очыни, 2011 ий гыч 2019 ий марте марий кечышот радамыште эре йоҥылыш лиеден. Тений январьын кум арня пагытыште шуко шагат дене шинчылтмеке, мый И.Н.Мамаевын шотлымо йӧнышкыжо толын лектынам. Лач тудлан эҥертен, 2020 ий гыч 2030 ий марте календарьым ыштенам.
2020 ий (Слон идалык)
Шорыкйол (январь)
1 — У ий
4 — Ош Тӱҥ Кугу Юмын савыртыш кечыже
7 — Рошто
3-10 — Шорыкйол арня
19 — Вӱд модмо кече
29 — Турек пазар
Пургыж (февраль)
12 - Коҥга пазар
15 — Теле рӱдылан мучаш
24-1 — Ӱярня арня
Ӱярня (март)
14 — Овдоким кече. Овдоким кече могай, шошо тугай лиеш.
8 — Ӱдырамаш пайрем
22 — Шордо ийым Слон ий вашталта. Марий У ий.
Вӱдшор (апрель)
7 — Тер кудалтыме кече. Шошо пазар
12 — Воштыр пазар
15 — Кечыла вӱргече
16 — Сорта чӱктыш
19 — Кугече
20 — Шошымсо марий кумалтыш почылтмо кече
24 — Кугече кугарня. Шнуй он-шамычым шарналтен пелештат.
26 — Марий талешке кече.
28 — Радинча.
Ага (май)
1 — Шошо да паша пайрем.
6 — Йогор кече (вольыкым кӱтӱш лукмо кече)
9 — Сеҥымаш кече.
22 — Кеҥеж Миколо.
25 — Агавайрем
28 — Илян-шамычын чон кумылышт кӱшкӧ кӱзымӧ кече
Пеледыш (июнь)
3-4 — Семык
5 — Лышташ кугарня
8 — Мланде шочмо кече. Кугу Агавайрем. Кеҥежымсе кумалтыш почылтеш.
11 — Пактай пазар
12 — Российын кечыже.
13 — Оно-Морко Агавайрем
21 — Чумбылат курыкышто шнуй-влаклан товатлымаш. Шнуй Курык Кугызалан кумалмаш
26 — Индеш кугарня
Сӱрем (июль)
3 — Мланде Юмын Ош кече йыр туран савырныме кечыже. Игече могай, шудым солымо, уржа-сорла жап тугаяк шога)
7 — Йыван Купача кече
10-17 — Сӱрем кумалтыш арня. Тидын дене кеҥеж кумалтыш петырналтеш.
12 — Петро кече
21 — Кеҥеж Казанский
31 — Илян Кугарня. Тиде кечын пашам огыт ыште, пасу пашамат тӱҥалаш ок темлалт.
Сорла (август)
1 — Малмыж вел Кугу Кетек ялыште шнуй Акпатырлан да Полтыш онлан вуйым савыме кече
2 — Илян кече
14 — Мӱкш илян кече (мӱкш ешын мӱйым поген шуктымыжым ончыкта)
19 — Саска илян кече ( пакчасаска кӱын шумым ончыкта)
28 — Кинде илян кече (шурно кӱын шумо кече)
Идым (сентябрь)
14 — Кайыквусо илян кече (кайыквусо шулдыр вийвалне улмыжым ончыкта). Вӱд йӱкшымӧ кече. Семон кече
21- Вольык илян кече (ашныме вольыкын да чодырасе янлыкын вийвалне шогымо жапше)
27 — Свизын. Маска пайрем.
Шыжа (октябрь)
10 — Покро шуматкече, тоштыеҥым уштымо кече.
14 — Покро. Угинде пайрем.
Кылме (ноябрь)
4 — Марий Эл Республиклан — 100 ий. Шыже Казанский.
21 — Шыже пазар.
Теле (декабрь)
10 — Марий тиште кече.
19 — Тӱня Юмын савыртыш кечыже. Тиде тат гыч марий кумалтыш радам петыралтеш. Теле Миколо.
19-26 — Марий юмыйӱлан чоткыдо пӱтыжӧ.
Василий Смирнов, «Марий кумалтыш» юмыйӱла рудер вуйлатыше, онаеҥ.
