Материалым сераш шичме деч ончыч историйым уэш шергалде ыш лий. Историй йоҥылышым да шоям возымым ок чыте. Сандене моткочак тӱткӧ лийман. Тиде икте. Вес велым, кеч-могай сар нерген мут лекмеке, жап эртыме семын ме эрыкын акшым умылена: калыклан могай ойгым ужаш, могай орлыкым чыташ пернен!
1942 ий 17 июль гыч 1943 ий 2 февраль марте шуйнышо Сталингард кучедалмашлан ӱмаште 80 ий темын. Историк-влакын ойлымышт почеш, Марий кундем гыч 2 тӱжем наре салтак да офицер тиде сӧй пасушто кредалын, 1240-же колен. Шукынжо увер деч посна йомыныт.
Марий Элысе краевед, фильмым сниматлыше специалист Галина Петухова шкенжын тӱҥ пашаж деч посна эше ик кугу суапле пашам шукта: 7-ше резервный армийын 147-ше стрелковый дивизийже радамыште лийше да Сталинград верч кредалмаште фашист-влакын окруженийышкышт логалше землякна-влак нерген материалым пога.
– Галина Никоноровна, сар теме дене кылдалтше пашада нерген ойлаш гын, ме Тендам «Солдаты необъявленной войны» кок книган авторжо семын палена. Те тушто Кужэҥер да Оршанке районла гыч Афган сарыште интернациональный порысыштым шуктышо-влак нерген пеш шергакан материалым чумыренда. А Кугу Отечественный сар эртыме корныш кузе лектында?
– Мый поисковый паша дене шукертак, У Торъял комсомол райкомышто ыштымем годсекак, кылдалтынам. Тачат ойырлен ом керт. Кугу сарын участникше-влакым кычалме паша Марий Элыште кузерак кайыме, «Демос», «Воскресение» отряд-влак нерген мутланен шинчымына годым пелашем Вениамин Иванович (тудат самырык-влак коклаште патриотизм шӱлышым пуртымаште ятыр ий тырша) мыланем ойла: «А тый кычал му тудо дивизийым, кудо мемнан лийын». Муамак манын, шке семынем тунар ӱшаненам, эсогыл «на спор» ӱчашаш ямде лийынам. Пел ий кычальым. Оршанке район гыч 29 декабрьыште 240 еҥым наҥгаеныт. Нуно 426-шо стрелковый дивизийыш логалыныт. 1941 ий мучаште тиде дивизий пошкудо Чуваш республикысе Шумерляште шоген, а 1942 ий январьыште Чуваший ден Татарий ушнымаште улшо Кукмарий станцийыш кусареныт – шоналтет гын, торат огыл. Тиде станцийыште 426-шо дивизийым 147-ше стрелковый дивизийыш савыреныт, сандене военкоматлаште 426-шо дивизий нерген документым муаш ок лий. Шонем, ик кечын ик район гыч тынарын каеныт гын, моло районла гыч кӧ-шамыч лийыныт – рашемден, спискым ышташ пижым.
– Вес районлаже кушеч лийыныт?
– Эн шукын Юрино да Курыкмарий районла гыч каеныт. Тергыме да рашемдыме годым тыгай сӱрет палдырнен: утларакше конюх да апшат-влакым призыватленыт. Адак йодышем шочын: молан лач нине кундем гыч погеныт да ялозанлык дене кылдалтше тыгай сомылым шуктышо-влакым ойыреныт? Тунам артиллерий лийын конный тяге дене, шукырак улазе, ездовой-влак кӱлеш лийыныт, сандене конюх-влакым погеныт. А апшат-влакше – ачалкалаш. Адакшым дивизийым Шумерляште чумыреныт, а тудо Юрино ден Курыкмарий районла деч пеш тораштак огыл верланен.
147-ше дивизийыште кум полк: 15-ше, 600-шӧ, 640-ше – да ик артиллерий полк лийыныт. Кужэҥер район гыч пӧръеҥ-шамыч шукынжо артиллерий полкыш каеныт.
2011 ийыште Волгоград кундемыш раскопко дене миенна. Шкенан окса дене. Тушко направлений деч посна огыт пурто, сандене ончылгоч серышым возенна. Шкенан отряднам ыштенна, «Семейная газета» редакций гыч журналист Ольга Четаева пырля лийын. Тышечынак ямдылалтын каенна, колышо салтак-влакын кийыме верыштым спутник полшымо дене онченна, шымленна. Шукынжо Сталинград кредалмашлан ола кӧргыштӧ каен шогышо бойым гына шотлат. Йодыш лектын: 23 августышто олам икымше гана бомбитленыт гын, кредалмаш тымартеже кушто каен? Вашмут: Дон эҥер воктенысе степьыште. «Тыгай мотор вершӧрыштӧ улына. Иктаж-кунам тышке логалам манын, нигунамат шонен омыл», – возен шке серышыштыже рядовой Александр Васильевич Сырейщиков, тудо Коҥганур школ директорлан ыштен.
Мыланна верысе поисковик-влак кок глубинникым пуышт, тыге ме окруженийыш логалше салтак-влакын Дон эҥер дек лекме корныштым муынна. – Юл кундемысе 147-ше дивизияк манме шонымашдам пеҥгыдемдыше иктаж-могай документда уло мо?
– Раскопко дене мийымына годым Санкт-Петербург гыч поисковик Юра Власов дене палыме лийна. Тудо 229-ше стрелковый дивизийын подвигшым шымла, мемнан семынак кычалеш. «Мыйын 147-ше дивизий шотышто документ-влакем уло. Колтем» мане йодмемлан. Дивизийын командирже А.Вольхинын архивыштыже аралалтше серышым нальым, 1974 ийыште колымыж деч ончыч чыла возен коден: кузе йомын пӧрдын коштыныт, кузе окруженийыш логалыныт. Спискат уло. Мый чын шоненам! Чын кычалынам! Тиде Юл кундемысе салтак-влакым погымо дивизий!
– Тиде серышыже (копийже) аралалтеш?
– Мыйын архивыште аралалтеш. Тыштак дивизийын посна частьше-влакын картотекышт уло.
– Волгоград кундемыш раскопко дене миен коштмыда нерген кумданрак палдарыза.
– Тусо поисковик-влак тиде пасушто ик ий ончыч уже кӱнченыт улмаш. Нуно 12 салтакым луктыныт. А меже муынна латкумшым, тӱрыштӧ муын огытыл. Намиенна сортам. Иктым веле огыл, ала-мынярым марий йӱла почеш чӱктенна. Сорта-шамыч шытыр-шотыр, шытыр-шотыр пудештылыт, степьысе мардежет пуалеш гынат, иктат ок йӧрталт. Ольга чот шорташ тӱҥале. «Что ты плачешь?» – йодам. Тудын чӱчӱжӧ, ачажын изаже, тыште колен. «Вулно йӱр йымалне улына», – ик серышыштыже возен тудо, «пуля йымалне» манмым ойлен. «Тыгай кужу корным толынна, лӱмын тендам кычал толынна, лӱмдам мӧҥгеш пӧртылташ шонен толынна, кӧ тыште марий-шамыч улыда, палдарыза, палым пуыза», – манын, мо ушышко пура, туге тоштыеҥым уштена. У-у, сорта-влак мланде марте йӱлен пытышт, пундашыштат ыш код… Вара саде салтакет, 13-шет, лекте. Верысе поисковик-шамыч машина дене кудал тольыч. Шинчам кареныт, кузе тыге муын кертында манын йодыштыч, фотографийым да монь ыштен кайышт.
– Саде салтакше кӧ лийын, пален налында
– Уке. Кӧ пала, кӧ тудо да кушеч, ала? Тыгай самырык салтак. Документше уке. Блокнот, чернила дене возымо перо, химический карандаш аралалт кодыныт, а медальоныштыжо ниможат уке. Кирзовый кемже ыле, патронташысе чыла магазинжым лӱйкаленат пытарен огыл. Лӱйкален кийышыжла пӱтырналтын савырнен, пуйто тудын деке ала-кӧ толын. А лӱенже вуйвичкыжыш немыч пуля. Ик велым пурен да вес велыш лектын, каскыштак кия. Каскыжым нальыч, пилоткыжо шӱйын пытен, а йошкар шӱдыржӧ саҥгашке пижын кодын.
– Ӱмырешлан манме гай шарналт кодшо татым ушештарен кертыда?
– Сталинградский раскопкышто иктаж 30-40 сантиметр рок йымалне салтакым муынна. Келгат кӱнчымӧ огыл, самырык лейтенант кия: ременьже, портупейже – чыла уло. Кӱзанӱштыжым кыдал йыр кок гана пӱтыралме – тыгай какши. Кидше дене саҥгажым петырен, умшажым карен. Мемнан кокла гыч ала-кудыжо ойла: «Ончыза, «За Родину!» манын кычкыра». «Тыге огыл, тудо «Мама! Мама!» кычкыра», – манам мыйже. Тиде салтак тачат шинча ончылнем.
– Поисковый отряд-влакын мумо салтак-влакым кушко тоят?
– Суровикино ола воктенысе кӱкшакаште, Калинова курыкышто, 147-ше да 229-ше дивизий-влаклан памятник шога, мемориал ышталтын. Мумо салтак-влакым тояш лӱмын верым ойырымо. Мемнан марий патырна-влак тушто кият.
– Каласкалымыда гыч раш, Те увер деч посна йомшо салтак-влакын лӱмыштым пӧртылтеда. Вет шукынжо пленыш логалыныт, родо-тукымыштат тыгак шонен илат…
– Кажне салтакын пӱрымашыжым мучаш марте пален от нал – мален от керт. Оршанкысе шоҥго-влакын пӧртыш Лидия Ивановна Старыгина дек миенна, тудо кызытат ила. Ачаже, 26 ияш Иван Полевщиков, лач саде кредалмаш пасушто лийын. Ӱдыржылан документым намиенна, а тудо «Тиде мыйын ачам огыл»» манын, мӱгырен шорташ тӱҥалын, ачаже шоҥго манын шонен, а фотографийыште – самырык салтак. Онча-онча, семынже «Оҥылашыже мыйын гаяк, тӱрвыжат, нержат келшен толыт» вудымата. Картычкым ӧндал шинчын, мый шӱмжӧ пудештеш, шоненам, тылеч вара лӱдаш тӱҥальым. Вара кузе 29 декабрьыште ачажын фронтыш кайымыжым окна яндасе ий рож гыч ончен кодмжым шарналтен каласкалыш.
Кучко ялыште илыше Бастракова Зоя Никоноровна ӱмыржӧ мучко ачажым фашист-влак пийлан пукшеныт манын шонен илен. (Пленыште пырля лийше пӧръеҥ тыге ойлен коден.) А ме документым намиенна. Тудо мемнан ончылнак Вятский Поляныште илыше акажлан йыҥгырта. «Папа вернулся! Валя, знаешь, папа со мной!» – кычкыра. Тидым ужат да кочо, да тунамак куан шинчавӱд налеш.
– Чыла тидын нерген книгам луктында мо?
– 2011 ийыште «Славой предков дорожить» увер да справочник пособийым савыктен лукмо. Тудым Волгоград областьысе кычалше отряд-влаклан кучыктенна. У книгалан документальный материал шуко погынен.
– Галина Никоноровна, каласыза, молан чыла тиде Тыланда кӱлеш?
– Паледа, ме, очыни, пытартыш тукым улына, кӧ Кугу Отечественный сарын кочо кышажым пала, шарна. Тудын нерген шарнымашым арален огына кодо гын, кызытсе йоча-влак ончыкыжым тидым ышташ огыт тӱҥал дыр. Нуно шымлыме пашаштышт лучо вес корным ойырен налыт: Украиныште каен шогышо СВО-м але Афган, Чечня сар-влакым. Тыгай материалым ала йӧршынжат погаш огыт тӱҥал, вет интересышт весе. Патриотизм нерген йоча-шамычлан кажне кечын ойлаш кӱлеш. Нунылан Кугу сар пеш ожно лиймыла, шонен лукмо война гай чучеш, ветеран-влакат моткоч шагалын кодыныт. Тидым мемнан поколений ок ыште гын, вес тукым ок ыште. Тугакак йомеш. Вуйыштым пыштыше салтак-влак нерген молан каласкалаш огыл? Кеч тыге ӱмырыштым шуяш…
Мемнан деч «Кӱнчен лукмо лулеге-шамыч деч кузе огыда лӱд?» манын чӱчкыдын йодыт. Лӱдмаш уке, а тыгай чон шижмаш авалта, пуйто ала-кӧм илышыш пӧртылтымыла чучеш.
ХХХ
Тений май тӱҥалтыште Йошкар-Олаште эртаралтше «Рубежи Победы» регион-влак кокласе патриотический марафон годым Галина Петуховалан Сурский да
Казанский оборонительнй рубеж-влакым чоҥымылан 80 ий темме лӱмеш лукмо шарнымаш медальым кучыктеныт. Шукерте огыл Афганистан ветеран-влакын Российский ушемышт «За заслуги в патриотическом воспитании молодёжи» медаль дене палемден. Нине награде-влак – суапле пашалан кугу ак.
Л.СЕМЕНОВА
Снимкыште: Г.Н.Петухова
Фотом еш альбом гч налме
