РФ Социальный да пенсий страхований фондын Марий Элысе пӧлкажын Оршанке районысо клиент службыштыжо верланыше Кугурак тукымын вашмутланыме рӱдерыштыже Боевой действий-влакын ветераныштын кечыштлан пӧлеклалтше мероприятийын эртымыж годым пеш оҥай событий лийын: районысо ветеран ушемын Марково первичный организацийжым вуйлатыше Юлия Липина Кугу Отечественный сарын Чирки ялыште илыше ветеранже Ефрем Тимофеевич Федоровлан 1939 ийыште Иваново областьысе Шуя олаште 016 № дене ыштен лукмо, кугу сарын тулжо да вӱдшӧ вошт эртыше, Берлин марте шушо да уэш шочмо кундемыш пӧртылшӧ гармоньым пӧлеклен.
Тиде событий шинча ончылнемак тӱҥалтышым налын, вияҥын да мучашлалтын.
Чылажат тышеч тӱҥалын
Оршанке районышто Кугурак тукымын вашмутланыме рӱдержым официально почмо мероприятийыште кундемысе ветеран ушемым вуйлатыше И.Смирнова дене палыме лийна. Тудо ушемын ончыкылык паша радамже нерген кӱчыкын каласкалыш, икмыняр ший волонтёр дене палымым ыштыш, нунын кидпашаштым мокталтен ончыктыш, а вара клиент службын икымше пачашыштыже Марий Эл правительстве гыч кугу уна Ольга Бадма-Халгаеван толмыжым да рӱдерым почмым изин-кугун вучышо, шке манмыжла, йолташыже-шамыч деке волыш.
– Тендан деке кызыт веле волен кертым, нелеш ида нал. Теве тыгай у катам чиенамат, ончыч тӧр верыште кошташ тунемым, вара веле тошкалтышыш куснышым, – кӱкшӧ таганан йошкар йолчиемжым кошарварняж дене ончыктыш. – А, паледа, тиде катам коваште гыч ургымо огыл, резине гыч ямдылыме. Йолым ок ишыкте, сандене кошташ моткоч йӧнан. Тыландат налаш темлем. Кумылда уло гын, чиен ончыза.
Айда, ойлыштат манын, илалше еҥ-влак Ирина Николаевнан кудашме мотор катажым кидышкыштак налын ончышт, кеч шкештат иктыже весыж деч моторын чиен толыныт, причёскым ыштеныт, чурийыштым чия полшымо дене сылнештареныт.
И.Смирнова ветеран ушемын еҥже-шамыч дене лишыл кечылаште эртараш палемдыме мероприятий-влак шотышто мутланыш да вара келгын шӱлалтен мане:
– Таче Оршанке районышто Кугу Отечественный сарын илыше ветеранже икте гына кодын – тиде Чирки ял гыч Ефрем Тимофеевич Фёдоров. Паледа, 97 ийыш тошкалше илалше еҥ эргыж ден шешкыжлан баяным мойн огыл, а лачшымак гармоньым шокташ шонымыж нерген ойлен. Тыгайым колмек, чонем йӱлаш тӱҥалын… Ветеранлан тиде семӱзгарым пӧлеклаш гын, могай сай ыле! Но кушто тудым муаш? Гармонь музей деч йодым, но нунын кажне семӱзгарыштым регистрироватлыме, – чонжым почо И.Смирнова.
– Мыйын уло! – сылне марий тувырым чийыше ик ӱдырамаш парт коклаште шинчыше йочала кидшым нӧлтале.
– А шканетше огеш кӱл мо? – ӧрын йодо Ирина Николаевна.
– Огеш кӱл манын ом керт, но Ефрем Тимофеевичлан шокташыже пуэн кертам, – вашештыш ӱдырамаш.
Берлин марте шуын
Кугурак тукымын вашмутланыме рӱдержым почмо деч вара ветеранлан гармоньым пуаш келшыше ӱдырамаш дене лишкырак палыме лийым.
– Мый Оршанке районысо ветеран ушемын Марково первичный организацийжын председательже Юлия Ивановна Липина улам. Иваново областьыште шочын-кушкынам, сулен налме канышыш лекмешкем, туштак пашам ыштенам. Марий Эл – авамын шочмо верже, тудо писатель Арсий Волковын тукым шӱжарже. Авамым ялже воктенысе шӱгарлаш тоенна. Иктаж коло ий гыч пеленже возаш манын, Иваново область гыч Марий Элыш илаш кусненам, – шкеж дене палдарыш чолга ӱдырамаш.
Юлия Ивановнан каласкалымыж гыч, Шуя олаште 016№ дене ямдылен лукмо гармоньым веҥыжын кочаже Николай Тимофеевич Кудряшовлан ачаже шочмо кечыжлан пӧлеклен. 32 ияш пӧръеҥ грамотный лийын, кӱшыл партийный школым тунем пытарен. Тиде событий деч вара кок ий гыч Кугу Отечественный сар тӱҥалын. Николай Кудряшов тушко гармоньжо дене каен, Сеҥымаш кече марте кредалын. Ветеран Ефрем Федоровлан пӧлеклаш темлыме семӱзгар Берлин марте шуын!
– Кудряшовшым 15 ияшем годсек палем. Тунам Иваново областьысе Вичуга олаште верланыше фабрично-заводской ученичествын школышкыжо пашам ышташ толынам, а тудо тушто партком председатель лийын. Погынымашым чӱчкыдын эртарен, мемнам илышлан туныктен, ончыч комсомолыш, вара партийыш пуртен. Южо культур мероприятийыште лачшымак тиде гармоньым шоктен, а ме семже почеш муреннна да куштенна. Тунам тулар-тулаче лийшашнам, семӱзгарын мыйын кидышкем логалшашыжым пален огынал, – шыргыжале Юлия Липина. – Николай Тимофеевич уныкамын шочмыж деч вара ик арня гыч 90 ияш илыш гыч кайыш. Тиде 26 ий ончыч лийын.
Музыкальный школым тунем пытарыше Н.Кудряшовын тӱрлӧ семӱзгарже лийын, да тиде гармоньым ужалаш шонен пыштеныт. Очыни, окса кӱлеш лийын.
– Мый тудым мӧҥгӧ кондышым. Лачак тукым шольым музыкальный училищыште тунемеш ыле. Тудлан кӱлеш лиеш манын, гармоньлан шке оксамым пуышым. Но тукым шольымлан ачаж ден аваже шергакан семӱзгарым налын пуышт, – гармоньын пӱрымашыж дене умбакыже палдарыш Юлия Ивановна. – Икмыняр жап гыч семӱзгарым ужалыме нерген увертарымашым пуышым. Иктаж кандаш коллекционер тольо! Иктыже 120 тӱжем теҥгелан налнеже ыле, весыже 50 тӱжем теҥгем темлыш… Ала-молан шым ужале? А пытартышыже 30 тӱжем теҥге марте шулдештарыш. Шке титакан улам: гармоньын чот нӱжалтше ременьже ден футляржым вашталтенам, а коллекционер-шамычлан оригинал кӱлын. Николай Тимофеевич артиллерийский войскаште служитлен, политпашаеҥ лийын. Гармоньжо чылаж годымак огыл пеленже лийын, южгунамже передовойыш тудын деч ончычат миен шуын. Кӧ кузе кучылтын – кызыт каласаш неле, но чылан паленыт – тиде тудын семӱзгарже.
«Кидем лывыртем да концертым шындем»
30 июньышто Кугу Отечественный сарын ветеранже Е.Федоровым Чирки ял гыч Оршанке посёлкыш эргыж ден шешкыже конденыт. Юмылан тау, ветеранын ушыжо эше пеҥгыде, кид-йолжо самырык годымсо гай лывыргыжак огыл гынат, эше чулымын тарванылеш. Тудо шуко еҥлан, поснак самырык тукымлан, пример: эрдене эр кынелеш, зарядкым ышта, йӱштӧ вӱд дене чывылалтеш, сурт-печым, сад-пакчам шкеак куча, илышыште мо ышталтмым эскера. Эргыж ден шешкыже, ветеранын манмыжла, ачашт деке тазалыкшым тергаш, иктаж-мо дене полшаш веле толын каят.
Ефрем Тимофеевич Боевой действий-влакын ветераныштын кечыштлан пӧлеклалтше пайремыш лачшымак молан ӱжмым тогдаяш тоштынат огыл, сандене, мутым пуымеке, шкеж нерген кӱчыкын каласкалыш:
– Кугу Отечественный сарыш 1943 ийыште наҥгаеныт. Кечывалвел Кавказыште артиллерийский полкын горный батарейыштыже служитленам. Турций шке кумдыкшо гоч немыч самолёт-влакым колтен, да нуным лӱйкалыме годым орудийыш снаряд-влакым пуэденам. Командирна Халилов Али Халил-оглы лийын. Кок ий гыч Мӱндыр Эрвелыш, Приморский крайыш, колтеныт. Тушто Япон сарыште кредалынам. Вара строевой частьын штабыштыже вич ий служитленам. 1952 ий майыште мӧҥгӧ пӧртылынам. Совет Армийлан чылаже шым ийым пуэнам. Пектубаево районын (тунам Оршанке районым тыге маныныт – авт.) комсомол комитетыштыже орготдел вуйлатышылан ыштенам. Кок ий гыч партийын районысо комитетышкыже пропагандистлан налыныт. Вара Казаньыш кӱшыл партийный школыш тунемаш колтеныт. Ныл ий гыч пӧртылмекем, Пуял кундемысе Калинин лӱмеш колхозын партийный организацийжын секретарьжылан шогалтеныт. Вара Чирки школышто историй, географий да НВП предметлам туныктенам. Тиде жапыштак Марий кугыжаныш педагогический институтын исторический факультетыштыже заочно тунемынам. Сулен налме канышыш школ гыч лектынам. Чиркиште шкетын илем.
Илышем нерген нимучашдымын каласкален кертам, тидлан жап кӱлеш манын, верышкыже шинче. А тыгай поян историян гармоньым лачшымак тудлан пӧлеклаш кондымым колмекыже, йочала куанен колтыш.
– Тек тиде гармонь, Еврем Тимофеевич, чондам ырыкта да куандара. Шоктыза, таза лийза! – тыланыш Ю.Липина да семӱзгарым ветеранлан кучыктыш.
Илалше еҥ семӱзгарым ончыланже шындыш, кумылжо тодылтын, шыман ниялтыш да икмыняр гана шупшыльо.
– Тыгай чапле пӧлекым ыштымыланда моткоч кугу тау, – шинчавӱд йӧре мане. – Гармоньым шукертсек шоктен омыл… Кидем изишак лывыртем да вара иктаж мероприятийштыда изирак концертым ончыктем.
Залысе калык совыжым рӱӱӱж пералтыш.
«Пагалыме ветеранна-влак ий еда шагалемыт, сандене нунын кумылышт мыланна моткоч шергакан. Ефрем Тимофеевичын кумылжым шукташ полшымылан кажне ший волонтёрлан, поснак Юлия Ивановна Липиналан, тауштем. Тыгай шотан поро пашам ончыкыжат шукташ тӱҥалына манын ӱшанем», – вашлиймашым мучашлыш районысо ветеран ушемын председательже Ирина Смирнова.
Маргарита ИВАНОВА
М.Иванован фотожо
