Марий калык кечышот почеш, Ӱярня Шорыкйол деч вара шым арня эртымеке толеш. Тений тудо 24 февраль гыч 2 март марте шуйна. Марий рӱдолаштына пайрем арня лекмым 2 мартыште Марий паркыште палемдаш тӱҥалыт.
Южо шанчызе-влакын ойлымышт почеш, марий-влак Ӱярням моло калык деч ончыч палемдаш тӱҥалыныт. Сандене акрет йӱлам палыман да шуенак толман. Тыгак лийже манын, шукерте огыл республикысе Марий тӱвыра рӱдер тӱвыра аланыште тыршыше специалист-шамычлан Ӱярня шотышто лӱмын семинарым эртарен. Оршанке районысо Кугунур тӱвыра пӧртыш нуным чумырен. А туныктышыжо-влак калык йӱлам тӱрлӧ велым шымлыше, палыше-влак лийыныт. Икмынярыштын у шонымашыштым газетышкынат савыктена.
Историй шанче кандидат, Т.Евсеев лӱмеш национальный тоштерын этнографий пӧлкажым вуйлатыше Дмитрий Байдимиров:
– Шорыкйол деч шым арня гыч толшо Ӱярня калыкнан илышыжым шошо велке тарватен да виктарен колта. Ӱярня арня шӧр-торык кочкышлан, ӱйлан поян. Тувыртыш пайремат лачеш толеш, ты пагытыште ушкал презым конда. Вет марий калык эре шуко вольыкым ончен. Тудо мланде паша, вольык дене илен лектын. Сандене калык ты пайремлан чотак ямдылалтын: ончыч чыла эрыктен, сийым ямдылен. Пайрем кечын имньым тӱрлӧ семын сӧрастарен, мотор вургемым чиен, терыш шинчын, чыла илемым кудал савырненыт. Ик вере погыненыт. Шошым кертме семын моторын вашлияш тыршеныт. Шошыжо йӱд ден кечын ик кужытан лийме пагыт гыч тӱҥалын. А тиде эре гаяк 19 гыч 21 март гутлалан логалын.
Ӱярня пайрем кечын чылан гаяк мунчалтеныт. Лач тыге еҥ-влак тӱрлӧ семын илышым, шкеныштым «тарватеныт». А мунчалтенытше кӧ мо дене кертын: тер, издер, вол дене, ӱярня кашташте. Илалше-шамычат ӧрдыжеш кодын огытыл. Мунчалтымышт годым, кинде сайын шочшо манын, тӱрлӧ пырчым йырваш кышкеныт.
Мунчалтен ситарымеке, икте-весым мелна дене сийленыт, унала коштыныт, муреныт, куштеныт, тӱрлӧ семын модыныт…
Михаил Иванов, Т.Евсеев лӱмеш национальный тоштерын кугурак шанче пашаеҥже:
– Ӱярнялан руш-влак Ӱярня кувам йӱлатеныт. Олыкмарий-влак гын ты йӱлам вес семынрак шуктеныт. Ӱярня кува олмеш йӱлатыме верыш тошто арверым, вургемым, шурно кылтам чумыреныт. Тӱҥ шотышто ял покшелне але пасушто тидым ыштеныт. А тулолмышто кодшо ломыжшым пасулашке шавеныт. Ломыжлан кӧра лумжат вашкерак шулен. Эшежым, информатор-влакын ойлымышт почеш, кугезына-влакын тошто вургемыштым йӱлатымеке, вес тӱняште нуно уышко савырнымылан ӱшаненыт. Тоштыеҥ-влак ты тӱняште улшо-шамычлан илышым ворандараш, сай шурно лектышым налаш полшат манын шоненыт.
МарНИИЯЛИ-н шанче пашаеҥже, Марий тӱвыра рӱдер пеленысе «Марий Хор» коллективым вуйлатыше Наталья Мушкина:
– Акрет годым XIV курым марте У ий 1 мартыште палемдалтын. Мланде пелен илыше калыклан шошо ага паша тӱҥалме эре тӱҥ лийын. Кеч У ий варажым вес кечыш кок ганат куснен, но шошо садак калыкнан у идалыкым тӱҥалме пагыт семын кодын. Тудым эре кумдан палемденыт, арня дене мурен-куштен, пайрем чесым авызлен, шошым, мланде пашам, киндым чапландареныт, пӱртӱс юмо деч сай игечым йодыныт. А сай игече лиеш – киндат сайын шочеш. Курык гыч чотак мунчалтен, шошым ужатеныт, тыге йӱштат мунчалтен кая манын ӱшаненыт. Лачшымак марий-влакын «Мунчалтыш пайремышт» улмо нерген эше Сергей Григорьевич Чавайн возен.
Ӱярня дене кылдалтше муро-влак Яков Эшпайын, Дмитрий Кульшетовын сборниклаштышт шуко уло. Калыкым кожгаташ, тарваташ манын, пайрем мурым чотак йоҥгалтареныт. Мунчалтыме годым еҥ-влак кычкырленыт: «Ӱярня йор-йор-йор! Мелна чож-чож! Йыдал льып-льоп»! Кашта лот-лот!» Пуйто тыге осалым поктеныт. Тыгак «Кыне, йытын кужу лийышт!» манын кычкырленыт.
Мо оҥайже: кажне ялын, ото семын, шке курыкшо лийын. Имньымат кажне суртыштак кучаш тыршеныт, вет пасу пашаште тудо тӱҥ эҥертыш лийын. Пайремлан имньым тӱрлӧ семын сӧрастареныт, ял еда эсогыл тукым дене кудалыштыныт… Ӱярня пайрем мурышто имньылан пӧлеклыме шуко шомакат уло. Кажне гаяк мурышто пӱртӱс вийым моктымаш, сай илышым йодмаш, поро тыланымаш улыт. Мурышто шошым толшо кайык-влакымат чапландареныт. Ӱярня арняштак самырык мужыр-влакын первый йӱыш пайремыштым эртареныт.
Шанчызе Виталий Акцоринын возымыж почеш, Угарман марий-влакын Ӱярням эртарыме ойыртемалтше йӱлашт лийын. Самырык-влак, шӱвырым шоктен, тулото йыр пӧрдыныт. Вара покшекыже олым кылтам шогалтен йӱлатеныт.
Морко районысо Унчо селаште «Тошто марий илем» тоштер- этнографий комплекс вуйлатыше Людмила Аксюбина:
– Ӱярня пайремым пытартыш жапыште ме турист-влакланат ончыкташ тӱҥалынна. Поснак кугу верым марий калык модыш-влаклан ойырена.
Эн ончыч, йыдалым чиен, Ӱярня вараште мунчалтыме йӱлам ончыктена. Арнян икымше кечынже варажым пыштена, тунамак юмылан пелештыме йӱлам эртарена. Эн ончыч Ӱярня вара дене вате-марий але ӱдыр-каче мунчалтышаш улыт. Марий йӱлаште чылажат мужыран, вате-марий веле огыл, тӱрлӧ шӱлышыжат: монча кува-кугыза, чодыра кува-кугыза, тыгак Ӱярня кува-кугызат. Тидым чотак эскерыман, вет пайрем годым Сандалык да Мланде коклаште кыл ышталтеш. Садлан чылажымат йӱлам шотлен ыштыман. А курык гыч мужыр-влакын мунчалтен волымыштлан поснак кугу тӱткышым ойырыман. Мужыр кидым кучен вола гынат, сайын мунчалтен волаш куштылгыжак огыл. Поснак самырык-влаклан. Мунчалтыме годым ӱдырамаш ӱдырамаш семын, пӧръеҥ пӧръеҥ семын койышыштым, еш илышлан ямде улмыштым ончыктат.
Ӱярня пайрем годым изижге-кугужге мунчалтенак волышаш улыт. Таклан огыл эше кӧ могай кужытыш шумымат эскерат.
Ӱярня программыш ме шӱшканъече, издер дене мунчалтымашым, тӱрлӧ калык модышым пуртена. Южыжым кызытсе жапланат келыштарен уэмдена.
У Торъял тӱвыра да каныме рӱдерын калык усталык шотышто методистше Лиана Смирнова:
– У Торъял кундемысе Эшпайродо ялыште ожно Ӱярнялан, кугу терыш олымым оптен, тӱшкан шинчын, курык гыч мунчалтеныт. Ик эн йӧратымыже карта паҥгам чумен модмаш лийын.
Кузнеч ял Токтайбеляк деч тораште огыл верланен, тушто Ӱярням огыл, Коҥга пайремым палемденыт. Немда кундемысе Эшимсолаште илыше-влак Ӱярнян тыгай йӱлажым шарнат: родо-тукым-влак кум имне дене толыныт да кум кече дене уна лийыныт. Эсменесолаште пайремлан эсогыл 200 метр утларак кужытан йолгурыкым ыштеныт. Тушеч, ӱчашен, мужыр дене мунчалтеныт. Мунчалтыме годым ӱдыр-каче-влак лишкырак палыме лийыныт, южышт вара мужыраҥынытат. Каласен кодыман, тиде мунчалтымашлан ончылгоч лӱмын йыдалым пидын ямдыленыт.
Пайрем кочкышлан тӱрлӧ мелнам, шыл, кол когыльым ямдыленыт, пурам шолтеныт. Тыгыде туарам коштен ямдыленыт, вара тудым ӱян кӱмыжышкӧ пыштен, уна-влакым сийленыт. Кӧ туарам кочкын, кӱмыжыш ший оксам пыштышаш улмаш. Тыгак пайремлан пӧрт воктеке пырчан йытын кылтам луктын шогалтеныт. Ӧрш-влак кылташ толыныт гын, кинде лиеш манын ойленыт.
Светлана Носова ямдылен.
Снимкыште: кодшо ийын Йошкар-Олаште Ӱярня пайрем годым.
М.Скобелевын фотожо.
