Марий кундемыштына тӱрлӧ калык-влакын шочшышт илат. Нунын ойыртемыштым ужаш да шижаш Российысе марий-влакын федерал калыкле-тӱвыра автономийышт ден Марий тӱвыра рӱдерын илышыш шыҥдарыме «Келшымаш урокышт» йӧным ышта. Ты проект почеш 10 ноябрьыште Йошкар-Олаште украин тӱвыра кече эртен.
2010 ийысе калык перепись почеш, республикыштына кум тӱжемат пеле утла украин ила.
– Украин диаспор Российыште веле огыл, тӱнямбалнат ик эн кугулан шотлалтеш. Элыштына кызыт кок тӱжем наре украин ила, – палдара Йошкар-Олаште украин диаспорын лидерже Наталия Ильина. – Такшым руш ден украин-влакым ик калык манаш лиеш. Мемнан историйна, тӱвырана икгай, сандене икте-весе деч посна иленжат огына керт.
Украин калыкын вургемже утларакше йошкар, канде тӱсан, кугу пеледыш дене сӧрастарыман улыт, поснак ӱдырамаш-влакын чевер да тӱрлӧ тӱсан пеледыш, тасма дене сӧрастарыме вуйшӱдышышт торашке волгалтеш. Тудымат айда-лийже ямдылен огытыл улмаш: чыла пеледышым пижыкташ огеш йӧрӧ, а лойгалтше тасма 12 тӱрлӧ лийшаш. Кажне пеледыш ден тасма тӱсынат – шке значенийже. А теве вургемысе тӱрышт чылт марийын гаяк коеш.
Ты калыкын кочкыш-йӱышыжат моло деч пешыжак огеш ойыртемалт: борщ, тӱрлӧ пакчасаска кӧрган когыльо, шинчалтыме коя да молат. Украин муро-влакат кумылым нӧлтышӧ, калыклан палыме улыт.
– Изинекак мураш йӧратем, акам семӱзгарым шокташ мастар, – «Червона рута» мурым мурен пытарымекыже, кумылын мутланымашке ушныш Анастасия Пашкович. – Алеся акам дене коктын Беларусьышто, Витебск олаште, шочын-кушкынна, икмыняр жап Украиныште иленна. 2014 ийыште тушто сар тӱҥалмеке, акам ешыж дене Марий Элыш илаш куснен. Мыланна йӧршын палыдыме Марий мландыште нуно пачерым налыныт, пашам муыныт. Нунын деч вара, 2019 ийыште, ача-авана, а тений кеҥежым эргым дене тышке илаш кусненна. Йошкар-Ола – мотор ола. Марий кундем чодыралан, вӱдлан веле огыл поян, тудо пашам йӧратыше, поро калыкше денат кугешнен кертеш.
Анастасия Пашковичын Алеся Фищенко-Пулейын флейтым шоктымыж почеш мурымыжым вашлиймаш касыш погынышо-влак йӧратен колыштыч веле огыл, украин-шамыч дене пырля муралтышт.
Мо куандара, руш-украин ӱдыр, Алеся, (аваже – украинке, ачаже – руш) кызыт «Марий Эл» кугыжаныш куштышо ансамбльын оркестрыштыже семӱзгарым шокта, тиддеч посна Медведево посёлкысо К.Смирнов лӱмеш искусство школышто йоча-влакым туныкта.
– Марий сем ныжыл, лыжга, – манеш тудо. – Шоктымем годым йоча годсо пагытыш, шочмо кундемышкем пӧртылам.
Маргосфилармоний пеленысе П.Тойдемар лӱмеш муро театрын солистше Ольга Соловей – украин ача-аван ӱдыржӧ.
– Российыште шочын-кушкынам. Украин калык нерген ача-авам шуко каласкаленыт, кугезе тукымын илыш-йӱлаже, тӱвыраже нерген историй гычат сайын палем. Украин йылме пушкыдо, мутшо-влак сылнысемла йоҥгат, – мут ярымжым ронча Ольга. – Ачам – военнослужащий, паша дене тудым чӱчкыдынак ик вер гыч весыш кусареныт. Тиде амал денак 12 ияшем годым мемнам Йошкар-Олаш илаш конден. Олан лӱмжӧ тӱҥалтыште оҥайын шоктен, но, жап эртыме семын, чылажат лишыл да шерге. Ола яндар, ужар пушеҥге-влак уремлам сӧрастарат. Тидым кажне гана пашаш кайымем годым куанен ончен ошкылам.
Ольга кудымшо ий Маргосфилармонийыште тырша. Тудо украин, руш муро-влакым веле огыл мура, марий муро-влакымат уло кумылын кугешнен йоҥгалтара.
– Кызытеш марий шомак-влак пеш яндарынжак огыт лек гынат, марий муро моткоч келша. Мурын шомакшым кужун тунемаш логалеш, но тыгодым чылажымат умылаш тыршем, – чонжым почо О.Соловей. – Илыме вер, ола, паша чонетлан келшат гын, тудым йӧратен шындаш да кушкаш нимо чаракым ыштен огеш керт.
Чынжымак, илышын тӱрлӧ савыртышыжлан кӧра Украин гыч Марий Элыш шукын илаш кусненыт.
– Чолгаракше-влак диаспорыш ушнена. Пандемий деч ончыч чӱчкыдын погыненна, шуко мероприятийым, пайремым эртаренна, – палдара украин диаспорын лидерже Наталия Ильина.
Марий Элыш Н.Ильина пелашыже да куд ияш ӱдыржӧ дене 1996 ийыште толыныт. Икшыве тунам украинла веле мутланен моштен, рушла изишак умылен. Идалык наре йочасадыш коштмеке, ӱдыр рушла сайын мутланаш тӱҥалын. Тидлан, мутат уке, ачажынат надырже кугу: тудо ӱдыржӧ дене рушлат, марлат мутланаш тӱҥалын.
Наталья Владимировнан пелашыже, Александр Александрович – марий. Тудо Башкортостанысе Янаул районышто шочын-кушкын, а ача-аваже – Марий Турек район гыч. Самырык-влак Москошто, историко-архивный институтышто, тунеммышт годым палыме лийыныт.
– Тунем лекмеке, мемнам, самырык специалист-шамычым, Украиныш архивыш пашам ышташ колтеныт. Тушто 1989 ийыште сӱаным эртаренна. Мо ӧрыктара – пайремыштына 300 наре уна мемнан дене пырля куаннам пайлен, – 25 ий ончычсо жапшым шарналта моткоч чолга да поро кумылан ӱдырамаш.
Вате-марий Ильинмыт ик ӱдырым ончен куштеныт, кумда илыш корныш луктыныт. Ешыште нуно рушла веле огыл мутланат, кокланже суртоза марлат пелешта.
– Коктынат историк-архивист улына. Латкок ий мый тоштер вуйлатышылан пашам ыштенам, марий тӱвырам тунемынам. Тиддеч посна эше Медведево школышто краеведений урокым вӱденам. Марий калык да тудын илышыже, йӱлаже, тӱвыраже, ыштыш-кучышыжо нерген икшыве-влаклан каласкалыме деч ончыч шке сайын тунемынам, шуко материалым лудынам. Вара веле шке палымем, моштымем йоча-влаклан пуаш тыршенам, – ешарыш Наталья Владимировна шомакшым умбакыже шуйыш. – Марий кундемыш илаш куснымеке, радио дене кажне кечын «Йошкар-Ола ойла» манмым колам ыле. Тидым моткоч сайын шарнен кодынам да вара мыят марий шомак-влакым эркын тунемаш тӱҥалынам. Кызыт марла мутланаш нелынрак чучеш, а марла кутырышо-влакым моткоч сайын умылем.
Ильинмыт йӧратыме пайремлан 4 ноябрьым, Калыкын икоян улмо кечым, шотлат. Ынде кум ий ача-ава ӱдыр ден веҥыже (тудо – руш) да уныкаж дене пырля пайрем ӱстел йыр погынат да ямдылыме украин, марий, руш калык-влакын кочкышыштым тамлат.
Тӱнямбалне кеч-могай пуламыр жапыштат республикыштына илыше тӱрлӧ калык келшен, икте-весым умылен, ваш-ваш полшен илышаш. Тек ончыкыжымат кылна пеҥгыде да тукымна виян лиеш.
Алевтина Байкова.
Авторын фотожо
