20 сентябрьыште Россий писатель ушемын еҥже, курыкмарий серызе, поэт, кусарыше да журналист Елизавета ЕГОРКИНАЛАН 70 ий темеш. Лудшо-влаклан тудын лӱмжӧ моткоч палыме. Юбилярым лӱмгечыж дене шокшын саламлена да пеҥгыде тазалыкым, возымо пашаштыже у кӱкшытым тыланена.
Таче Елизавета Яковлевнан шке илышыж нерген каласкалымыжым лудаш темлена.
Шоҥгемме велеш ий-влак пеш писын эртымыла чучыт манмым илалше-влак деч ик гана веле огыл колалтын. Тидыжым ынде мый шкежат шижам: шукерте веле огыл кудло, вара кудло вич ийым темышым, а теве, шиждеак, шымле ият вачӱмбакем возеш. Тыгай ийготыш шумеке, уш дене йоча пагытыш пӧртылат, самырык годсым, профессийым ойырен налме жапым шарналтет – чылажат шинча ончылно киносыла сӱретлалтеш.
Мый Йынгы Кушыргы солаште шочынам. Ачам Яков Иванович Тихонькин Кугу Отечественный сар деч ончыч Салымсола ял лишне мландым куралмаште тыршен, тушто латкандаш ияш Таис лӱман чевер ӱдыр дене палыме лийын. Шкетын, ача-ава деч посна илыше тулык ӱдыр качылан мужыр пелаш лияш келшен, коктын сӱаным ыштеныт. Сар тӱҥалмеке, ачам тушман ваштареш кредалаш каен. Война деч вара тыныс илышыште Яков Иванович ден Таисия Вячеславовнан вич йочашт шочын. Нунын кокла гыч мый эн изиже улам.
Шинчымашым ондак Йынгы Кушыргы тӱҥалтыш, вара Йоласал кыдалаш школышто погенам. Но ты жапыште мый, латкум ияш ӱдыр, тулыкеш шоген кодынам. Тидын нерген пешыжак ойлышташ ом йӧрате, но 70 ийым темыме пагытыште изишак шарналташ лиеш. Авамым пытартыш корныш ужатымек, ойго деч утлаш манын, уремыш лектын, пӧрт воктенысе ӱепу пелен пызнен шогалынам. Тыгодым пошкудышто илыше Серафи ден Йоптис урем мучко кӱзеныт. Мыйын тыге шогымем ужын, Йоптис ойганыше йӱкын манын: «Эх-эх! Ынде Лизаже тулыкеш шоген кодо!» Мый ӱдырамашын ты шомакешыже верешем тӱҥын шогалынам, шинчавӱд йогаш тӱҥалын…
Суртышто изам дене коктын веле кодынна, акам-влак, шкештат кок-вич ийлан веле кугурак, илыш корныштым умбакыже такырташ ял гыч лектын каеныт. Иктыже Фурманов олаште, а коктынжо Йошкар-Олаште пашам муыныт.
Кызыт тулык йочам вик опекыш налыт, а тунам тыгай шонымаш нигушечынат палдырнен огыл да мыланем, векат, кӱлынжат огыл. Умыленам: шкемын верч шкеак гына шонышаш улам. Йоласал школышто келге шинчымашым налшаш верч чот тыршенам. Яра жап чӱдӧ лийын гынат, мӧҥгылан пуымо пашам эреак шуктенам. Школыш вич-куд меҥгым кажне кечын мӧҥгеш-оньыш куржталынам, тыгодымак вачышкем сурт кокласе, пакча, вольык паша возын. Мый изинек чыла ыштен моштенам.
Кандашымше классым пытарымек, Оршанке педучилищыш экзаменым сдатлаш мийышым. Август мучаште тушечын тунемаш толаш ӱжмашан серышым нальым. Но тунемаш шым кае, изамым шкетшым шуэн коден шым керт. Вараракше, индешымше классыште тунеммем годым, тыге каласышым: «Мый институтыш тунемаш кайынем, сандене тылат ӱдырым налаш кӱлеш». Мишук изам мутемым колышто да икмыняр жап гыч Пырастай ял гыч яжо ӱдыр дене ешым чумырыш.
Еҥгана Фомаида Николаевна Маслова мылам веле огыл, моло акам-шамычланат пеш лишыл айдеме лие. Икшывына-влаклан пуйто папаштым (ковайым) вашталтен. Пеш чаманена, ӱмыржӧ вич ий ончыч кӱрылтӧ, но мемнан шӱмыштына авана гаяк лишыл, шерге айдеме семын курым мучкына илаш тӱҥалеш.
Школышто тунемме годым марий йылмым да литературым туныктышына Римма Прокопьевна Николаева шке предметше деке йӧратымашым ылыжтен моштен. Мыйын мутем тидат пеҥгыдемден кертеш: Йынгы Кушыргы солаште шочшо, тыштак тӱҥалтыш да вара Йоласал кыдалаш школлаште лу ий пырля тунемше Валентин Андреевич Афанасьев (Ондрин Валька) да мый сылнымут корныш шогалынна, коктынат Россий писатель ушемын членже улына.
Школ деч вара корнем Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтыш виктаралте. А журналист корныш шогалаш теве мо полшыш: визымше курсышто тунеммем годым марий йылме да сылнымут кафедрым вуйлатыше И.С.Иванов шкеж дек ӱжыктыш да мане: «Таче мый декем «Ямде лий» газетын редакторжо Алексей Михайлович Юзыкайн йыҥгыртыш да редакцийышке курыкмарий йылмым яжон палыше да почеламут ден ойлымашым возышо иктаж студентым полшаш йодо. Курыкмарий да Килемар районла гыч ятыр серыш толеш, витне, а нуным тӧрлен моштышо еҥышт уке. Тыйым темлышым. Тореш от лий вет?»
Мый тыгай ой дене келшышым да икымше гана «Ямде лий» газет редакийын омсалондемжым вончышым. Шӱм тургыжланен гынат, тушто пашам ыштыше-влак дене кутыралтымек, пуйто шукертак палыме коллективыш логалмемла чучын. Тунам чыланат ик кабинетыште шинченыт. Нуным палемден кодымемак шуэш: редактор А.М.Юзыкайн, сылнымут отделым вуйлатыше В.Б.Исенеков, серыш отделым вуйлатыше В.П.Соломин, пионер да школ илыш отделым вуйлатыше А.И.Петухова, корректор З.И.Иванова.
1977 ийыште, «Ямде лий» газет «Молодой коммунист» газет редакций деч ойырлымек, ответственный секретарьлан Г.В.Алексеев да курыкмарий корреспондентлан мый ик жапыштырак, кеҥежым, ушнышна.
Но йӧратен шындыме верем чуч ыш вашталт. Чылажат тыге лийын. Тунам вет институт деч вара пашаш направлений почеш колтат ыле. А мый Оршанке район Пуял школыш логалынам. Ты школ гыч Москвичёв фамилиян директор мыйым редакийыш шумеш кычал толын.
– Тыланда веле огыл, мыланнат Елизавета Яковлевна журналист семын пешак кӱлеш, кушто весым муына? – мане школ директорлан А.М.Юзыкайн. А директорет тунамак Просвещений министерствыш куржын колтыш. Меат Юзыкайн дене министерствыш тарванышна. Министр Андреев тыге мане:
– Тендамат умылем, но Тихонькиналан Пуялыш каяшак логалеш, ме вет журналистым огыл, а туныктышым туныктен луктынна.
Кабинет гыч лекмеке, редактор шоягоремжым удырале:
– Мом вара ыштена?
– Йӧра, каяш верештеш, – маньым.
Визымше курсышто тунеммем годым Валера лӱман рвезе дене келшаш тӱҥалынна ыле. Тудо Йошкар-Оласе авиапредприятийыште пашам ыштен, АН-2 самолётын командирже лийын.
Август мучаште Пуял школ коллективыш ушнышым, илаш верымат пуышт. Педсоветлан ямдылалтме кечын, эрдене, илыме пӧртна ӱмбалне мотор мӱгырымӧ йӱк шоктыш. Мо да кӧ лийын кертмым умылышым да уремыш писын лектым, но самолёт уже чоҥештен эртен. Ынде чыланат школышто педсоветыште шинчена. Тӱнӧ адакат самолёт йӱк шокта.
– Мо тыште тыгай? – директор ӧрын. – Шке ойлымо йӱкемат ом колыс.
Окна дек миен, кӱшкыла ончальым да самолётым ужым. Эрдене чоҥештыше самолёт, мӧҥгеш аэропортыш пӧртылшыжла, пушеҥге вуй деч изишак гына кӱшычынрак чоҥештен кайыш да тидын дене, витне, школ директорым чот ӧрыктарыш.
Йӧра, педсовет пытен, касат шуо. Келшыме рвезем такси дене кудал тольо да мый дечем йодеш:
– Мо иктат ыш кой? Тыйым ужаш шонен, мый лӱмынак ӱлычын чоҥештен эртышым.
Тудын верч тургыжланен йодым:
– Ял тураштыже тыге ӱлыч чоҥешташ лиеш мо?
– Лиеш, – шыргыжале тудо, – вес вере ок лий гын, инструкций почеш тыште нимогай чарак уке.
Ик кече гыч икымше сентябрь толын шуо. Классыште руш йылме урокым вӱдем. Вучыдымын омса почылто да тушто лётчик вургеман еҥ койылалтыш. Ик кидеш формо фуражкыжым кучен. Валера мыйым коридорыш лекташ ӱжӧ.
– Тӱнӧ такси вуча, айда олаш кудалына. Мылам марлан лекташ кӧнет гын, эрла загсыш йодмашым пуэна.
– Мый паша лугыч каен ом керт, эше кум урокем уло, – маньым.
Директор, ола гыч кычал кондымо туныктышо деч посна кодмым умылен, ынеж колто ыле, но чылажат тудын шонымашыж семын ыш лий.
Мужыраҥме нерген йодмашым пуымек, ме Валера дене «Ямде лий» газетредакцийыш пурышна. Тунам Алексей Михайлович куаныш:
– Тол, пӧртыл. Вич кече веле лийын отыл. Паша гыч кайымет шотышто эше приказат возалтын огыл.
Тыге уэш журналист пашаш пижым да, сулен налме канышыш лекмешке, «Ямде лий» газетыште тыршышым. 1988 ий 5 ноябрьыште «Йӓмдӹ ли» курык марла газет лудшыжо-влак дек чоҥештыш. Кугу кумыл дене кандаш ий наре луктын шогышна, но республиканский статусан газетым 1996 ийыште Козьмодемьянск олашке кусарышт.
Валера Егоркин дене йодмашым пуымо деч ик тылзе вара ушнышна. Но тидын деч ончыч тулык улмем нерген шижтарышым. Тудо йывырталын мане: «Меже икгаяк улынас. Мыят лу ияшем годсек ача-ава деч посна кушкынам». Умылышым: тудат мыйын семынак, неле-йӧсым ончыде, умбакыже тунемын, Саратов областьысе Краснокутский лётный училищыште шинчымашым поген да Йошкар-Олаште авиапредприятийын пилотшо лийын, ондак АН-2, вара АН-24 самолёт дене чоҥештылын. Чынжымак, пӱрымаш мемнам, кок тулыкым, иквереш ушен.
Институт деч вара Пуял школышто марий йылмым да литературым туныктышо, варажым «Ямде лий» газет редакцийын корреспондентше Валерий Киткаев икана тыге йодо:
– Икмыяр ий ончыч Пуял ӱмбач самолёт пешак ӱлыч мӧҥгеш-оньыш чоҥештен эртен, маныт. Лётчикын тышке пашам ышташ толшо туныктышым наҥгайымекыже, ойлат, варажым тыгайым ужынат огытыл. Мый тыге лийын кертмылан ӱшанен омыл, мыскаралан веле шотленам. Елизавета Яковлевна, кӧ тиде лийын, огыда пале?
– Палем, – маньым. – Тиде мый лийынам.
Пелашем дене коктын 46 ий пырля илена. Кок эргым ончен куштенна, йол ӱмбаке шогалтенна, илыш корныш луктынна. Шымле ий темеш гынат, эше умбакыже сераш, лудшо-влакым у произведенийла дене куандараш кумылем уло.
Савыкташ Л.СЕМЕНОВА ямдылен
Е.Егоркинан книгаже да сборникше-влак:
«Вычыдымы вӓшлимӓш», «Йӓнг ак шонгем», «Йылерак парем, шушыргышы шылдыр», «Калявач», «Писы мардеж» (шке окса кӱшеш лукмо), «Ылӓ гынь шӹдӹр шӱмӹштет» повесть ден ойлымаш-влак, «Корнываж» роман, «Папамын тыштыжы» йоча почеламут-влак («Марий книга издательстве» савыктыш пӧрт луктын). Руш поэт Н.Некрасовын шочмыжлан 200 ий вашеш лукмо «Йыл вӹлнӹ» книгалан почеламут-влакым кусарен. Шукерте огыл «Солашты мыра шӹжвӹк» сборникым ямдылен шуктен.