Ожнысо илыш могай лийын, кызыт могай, еҥ-шамыч могай ӱзгар да арвер-влак дене пайдаланеныт, могай вургемым чиеныт, чыла тидын нерген кушшо да ончыкылык тукымлан шарнымашым кодаш, тыгак шке шинчашт дене ужаш йӧным пуаш манын, тоштерым почыт.
Ик тыгай краеведений тоштер ӱмаште 29 сентябрьыште У Торъял район Кугу Нурмо ялысе клубышто пашам ышташ тӱҥалын. Тудо «Культура и быт родного края» маналтеш.
Идалык гыч гынат …
Тоштерым шукыж годым кӧмыт почыт? Тидым утларакше шке калык верч йӱлышӧ чонан, тӱвырам, йӱлам арален кодышаш верч изин-кугун азапланыше еҥ-влак ыштат.
Кугу Нурмыштат тоштерым лач тыгаяк айдеме, Анатолий Степанович Блинов, почын. Эн ончыч тудо 2000 ийыште верысе школышто ыштен. Школым петырымеке, тоштерым 2008 ийыште ты ялысе клубыш конден. Туштыжо тӱҥалтыште изирак пӧлемыште гына вераҥденыт улмаш, а вара кугу кумдыкым ойыреныт. Тыге кызыт тудо – чапле, ойыртемалтше, сылнын келыштарыме, экспонат-влаклан моткочак поян тоштер.
Тушко пурен шогалмеке, кумылак нӧлталтеш! Мыйын чонемат тыгаяк куан кумыл авалтыш. Эн ончычак тидлан амалым кугу тоштерым изирак ужаш-пӧлем-влаклан шеледыше «пырдыж-влак» ыштат. Нуно шкешотан улмышт дене вигак шинчашке пернат, вет тидлан Анатолий Степанович вичкыж воштыр-тоя-шамычым кучылтын да ондакысе сынан пече гайым келыштарен. Тидым ончен, пуйто тыманмеш ожнысо жапыш логалат!
Чыным ойлаш гын, у верыште тоштерым почаш шонымыж нерген тудо мылам икмыняр жап ончычак ойлен да тунамак тушко «обязательно толза!» манын ӱжын ыле. Но 29 сентябрьыште ала-могай амаллан кӧра тидым ыштен кертын омыл. Кеч, рашемдыме почеш, тудым почмаш торжественно эртен да район вуйлатышын алмаштышыжат толын улмаш. Сандене мийыдымемлан изишак титакан улмемла чучын.
Идалык наре гыч, пиалеш, Кугу Нурмыш содыки мийышна. Тунам тоштер дене палыме лийын, экспонат-влакым ончен-шымлен, Анатолий Степановичын кажныж нерген моткочак радамлын каласкалымыжым колыштын коштмем годым, йӧн дене пайдаланен, «нелеш ида нал» манын, тудлан уэш-пачаш каласышым такшым …
Ожнысо окса, вургем, ӱзгар, арвер…
Ойлышым, тоштер экспонат-влаклан моткочак поян. Тидым шотыш налын, тушто эсогыл тӱрлӧ деч тӱрлӧ экспозицийым чумырымо: «Военные формы разных лет», «Старые монеты и значки», «Предметы народного быта», «Знаменитые и известные люди района», «Вещи с бабушкиного сундука», «Музыкальные инструменты», икмыняр моло. Нунылан кажныжлан тоштерыште посна ужаш-пӧлемым ойырымо. Тушто мо улмо лӱмышт гычак пале: тоштерын ик верыштыже семӱзгар, весыште тошто вургем, кумшышто ожнысо окса ончыкталтыныт. Санденак кузе икымшышкак пурет, туге тушто кужу-у жаплан кучалтат, вет чылажымат тӱслен ончымо шуэш. Ожнысо куымо стан, кӱнчылавондо, шондык, виса, пура да пӱрӧ вочко, руашвочко, вол, утюг, шаньык, кольмо, лампе, сравоч, ондакысе окса, тувыр, шовыр, шовыч, шымакш, эсогыл Кугу Отечественный сар годсо каске, пычал, котелок, кобура, совла… Чылажым ойлен пытарашат огеш лий докан.
Тыгодым южыштын могай ӱзгар але арвер улмыштым, ожно нуным молан, мом ышташ кучылтмым палашат неле. Тыге жапын-жапын тоштер вуйлатыше деч йодаш логале. Кокланже пелашыжат, Роза Леонтьевна, тидым ышташ полша. Молан манаш гын Анатолий Степановичын тазалыкше начаремын, да шкежак темла: «Мый кызыт пеш сайынжак кутырен ом керт да ойлымемжымат умылаш неле. Тек лучо Роза каласкала». А пелашыже кумылын полша. Тудо – марийжын ик эн кугу эҥертышыже да «пурла кидше». Но, мутлан, районысо лӱмлӧ да кумдан чапланыше еҥ-влак нерген тоштер вуйлатыше шкежак палдараш тыршыш. Тӱрлӧ ийласе военный формымат кажныжым кӧ кондымо нергенат радамлын ойлыш. Чумырымо книга, фотографийлаште кӧ ончыкталтме нергенат кумылын каласкалыш.
Мутшо почеш, экспонатла гыч шукыжым школышто историйым туныктымыж годымак йоча-шамыч дене пырля тӱрлӧ ялыште погеныт. Да шке районыштышт воктенысе илемлаште веле огыл, пошкудо Кужэҥер кундемышкат миен шуыныт. Мыняржым ончычсо туныктышо шкеже верештын але йодын конден. Южыжым еҥ-шамыч, йолташыже, палымыже-влак шкештак тоштерлан пуэныт.
– Тоштерын экспонатше-влакым пойдараш манын, шкенан тошто пӧртыштат мом келшен толшым муына, эртак тышке нумалына, – ала чынымак, ала мыскарам ыштен, пӧръеҥ шыргыжалын ойлыш. Тудо мыскара шӱлышан айдеме, сандене кокланже ты шотышто умылен шукташат неле…
Эше – семмастар
Уста айдеме чыла шотыштат уста, маныт. Тиде ойын чын улмыжо кажне гана угыч да угыч пеҥгыдемдалтеш. Анатолий Степанович Блинов нергенат тыгак ойлаш лиеш, вет тудо моткочак уста музыкант. Арам огыл тоштерышкат тӱрлӧ семӱзгарым чумырен. Але марте семмастар ятыр сылне мурым возен. Южыштлан эсогыл мутшымат шкежак серен. Шке жапыштыже Тошто Торъял тӱвыра пӧрт пелен чумырымо «Ший оҥгыр» ансамбль дене пырля тӱрлӧ вере кошташ да концертыштым ончаш пиал логалын. Тушто Анатолий Степановичат баяным, гармоньым шоктен, шке мурыжо-влакым йоҥгалтарен. Тунамак нине ныжыл, чоныш логалше муро-влак чот келшеныт, да куанен колыштынам, моткочак талантан музыкант улмыжым семынем палемден, тудын дене кугешненам. Ик эн чотшо 8 Март нерген мурыжо келша. Тудым кызыт Володя Матвеев йоҥгалтара.
Чаманаш логалеш, ойлымыж почеш, тазалыкше мыняр-гынат начареммылан кӧрак кызыт шкеже шагалрак мура. Пиалешыже, ынде ӱдыржӧ ден уныкаже тидым кумылын шуктат. А семым возаш гын, кумылжо уло.
– Шукерте огыл ик мероприятийыште Александр Петров шке почеламут сборникшым пӧлеклыш. Тушто мылам икмыняр почеламут корнылаже чонышкемак логалыныт да нунылан семым келыштараш кумылем лектын, – палдарыш уста семмастар.
«Кызыт ом муро гаяк» манын ойлыш гынат, тоштер мучко ончен савырнымеке, чайым йӱмына годым баянжым шоктен, пелашыж дене коктын мыланна икмыняр сылне мурым муралтышт. Тау нунылан!
Еҥ-влак толыт, тугеже «ила»
Тоштер нерген иктешлыме семын ойлаш гын, Анатолий Степановичын уло чонжо денак тыршымыже арам лийын огыл, шонена. Вет тушко У Торъял районысо веле огыл, вес кундемласе школла гычат тунемше-шамычым экскурсийыш шуэн огыл кондат. Моло кумылан-влакат тоштерыш пурен лектыт. А еҥ-влак толыт, тугеже тудо «ила».
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо
