Леонид Яндаков – марий сылнымутышто палыме лÿм. Тудым ме публицист, журналист, романист, драматург семын палена. Усталыкшым кÿкшын аклыме: тÿрлö чап лÿм дене палемдыме. Нунын кокла гыч эн кугужо – Марий Эл Республикын калык писательже (2008).
Кодшо ий мучаште Леонид Яндаковын «Ший калык» книгаже ош тÿням ужо. Филологий науко кандидат, марий сылнымутым шымлыше Галина БОЯРИНОВА дене пырля тудым лончылена.
Серызе: Галина Никитьевна, сборникыш пуртымо драме-влакым лончылаш тӱҥалме деч ончыч книган вуймутшо шотышто каласен кодыде ок лий, очыни. Арам огыл вет «Ший калык» манын лӱмдымӧ. Те кузе умылтареда?
Шанчызе: Эн ондак, мутат уке, ший нерген ойлыман. Тиде вуймут кугу идей шонымашым нумалеш: Леонид Логиновичын возымыжо шочмо марий калыклан пöлеклалтын, а тудыжым ожнысекак «ший калык» маныныт. Книга лÿм пеш кÿлешан сылнымут сомылым шукта. Тудо эреак идей дене кылдалтеш. Ший калык – тиде эпитет вияш да вончештарыме значениян. Ший – марий калыкын йöратыме, жаплыме металлже. Ший гыч сöрастарыме ÿзгар-влакым ыштеныт, тудым осал шÿлыш деч аралтыш семын ужыныт. Мутын тиде семантике значенийже драмыште коеш. Ший гыч ыштыме сöрастарыме ÿзгарым ÿдыр-влак нумалыштыт. Эшеже книгаш пуртымо ик произведенийже лач тыгаяк лÿман.
Серызе: Тудын деке куснымо деч ончыч айста чумыр сборникым радамлен ончалына.
Шанчызе: Эн ондак палемден кодыман: марий драматургийыште Леонид Яндаков 50 ий наре тырша, тудо такыртыме корно дене ошкылеш: С.Чавайнын, А. Конаковын, С. Николаевын, Н. Арбанын традицийыштым умбакыже шуя, тÿҥ шотышто лирико-романтический стиль дене воза.
У книгаш драматургын тÿрлö жапыште тÿрлö жанр дене возымо сылнымутлажым пуртымо. Тиде тыгай комедий-влак: «Пеледыш пайрем», 7 сÿретан пьесыже (1985); «Воштылаш гын воштылаш», 5 сÿретан койдарчык (1987); «Пусаксолаште томаша», 3 сÿретан комедий (1994); «Опкын», 4 сÿретан трагикомедий (2003); «Йöратымаш? Йöратымаш! Йöратымаш…», 2 кыдежан, 5 сÿретан койдарчык (2007); «Йолан тÿмыр», 4 сÿретан фарс (2012). Тыгай драме-влак улыт: «Алгаштарыме ÿдыр», 4 сÿретан пьесе (1960); «Карман», 3 сÿретан драме (1977); «Тулык ава», 5 сÿретан сылнымут (1989); «Еҥгавате», 5 сÿретан драме (2003); «Тымык кастене», 2 кыдежан, 8 сÿретан пьесе (2009); «Ший калык», 4 сÿретан драме (2010).
Серызе: Леонид Логиновичын возымо пьесыже почеш шындыме комедий-влакым калык тÿрлö ийлаште куанен ончен. Ик-кокытшо кызытат сценыште кая, мутлан, книга презентаций годым Морко калык театр «Пусаксолаште томаша» спектакль гыч ужашым модын ончыктыш. Кумыл нöлтын, воштыл ончен шинчышна. Комедий-влакым тематике могырым ончалаш гын, эн ондак йöратымаш йодышым рашемдыше сылнымут семын палемдыман дыр…
Шанчызе: Теве «Пеледыш пайрем» пьесыжым налаш. Действий ялыште кеҥеж пагытыште эрта. Йыван ден Таня таҥ улыт. Рвезе Пеледыш пайрем кечын олаш лектын кая, тушто стройкышто пашам ышташ тÿҥалеш. Таня шочмо ялыштыже дояркылан тырша. Тудын почеш Эчан лÿман рвезе шÿраҥыштеш, ÿдырлан келшаш тöча. Йыван йöратыме ÿдыржылан кечын серышым возкала. Но вучыдымын умылыдымаш лектеш: Таня, таҥжым ужаш манын, олаш кудал толеш, пачерыш миен пура, а тушто ÿдыр-рвезе-влак Настян шочмо кечыжым пайремлат улмаш. Таня, качыжым ушкала, пачер гыч лектын кая. Варажым чыла шке верышкыже шинчеш, Таня ден Йыван йоҥылышыштым умылат. Ужына, действий кырча-марчалан кöра вияҥеш, конфликтат куштылгын рашемеш.
Пьесе текст кышкарым ятыр муро дене пойдарыме. Тидыже комедийлан лирике кумылым пурта, романтике шÿлыш дене кылда. Тидын нерген тематикыжат ойла. Сюжет у огыл, традиционныйлан шотлалтеш, конфликтшат тыгаяк.
«Воштылаш гын воштылаш» койдарчыкат ÿдыр-рвезе-влак кокласе вашкылым почеш. Самырык-влак спектакльым ямдылат, генеральный репетицийыш погынат. Действий тÿвыра полатыште эрта, автор курымашлык йодышым почеш, тидыжым тудо ялысе самырык-влакын яра жапыштым пайдалын эртарыме дене кылда, икте-весе кокласе иланыше чон кумылым радамла.
Перестройко пагытыште ялыште кугу вашталтыш-влак лиймым «Пусаксолаште томаша» пьесыште ужына. Тушто самырык-влакын илышыштым сÿретлыме. Драматург, ялысе илыш радамым почшыла, рвезе-влаклан ÿдыр ок сите улмо йодышым шында, тудлан вашмутым кычалеш. Мутат уке, кÿшнö ончыктымо сылнымутлаште йöратымаш теме ончыко лектеш. Тиде йодышын фонжо семын социокультурный проблемат палемдалтеш. Тиде ял илыш, колхоз паша, илышыште нунын верышт, ял илыш радамыш пурышо вашталтыш-влак, самырык-шамычын ялым коден кайымышт да молат.
Йöратымаш йодышым нергелышыла, драматург самырык-влакын образышт пелен илалше-влакым шында. Нуно илыш толкынышто шке верыштым муыныт, лач еш пиалыштым гына йомдареныт. Тыгай образым почмаште писатель мыскара йöнлан эҥерта. Тыгайже марий драматургийыште эре лийын. Тидым ме Н. Арбанын возымаштыжат шекланена. Пример шотеш «Кеҥеж йÿд» пьесыжым кондаш лиеш, тудынак «У муро» комедийжат тыгаяк сынан.
Серызе: А теве Леонид Яндаковын «Опкын» ден «Йолан тÿмыр» пьесыже-влакым фарс манын ончыктымо. Марий драматургийыште ты жанр такшым чот шарлыше огыл.
Шанчызе: «Опкын» пьесым легенде негызеш возымо. Тÿкан Шур лÿман он нерген каласкала. Тудо йыр улшо мландылан вуйын шога, тыште илыше еҥ-влакын тÿҥ озашт. Он шуко ийым ила, тудо шканже вийым ешараш амалым муын: самырык ешыште шочшо икымше икшывым шканже кода, нунын чонышт тудлан вийым пуышаш. Акмазик лÿман эргын аваже, икшывыжым утарен кодаш манын, чоя йöнлан эҥерта: Тÿкан Шур онлан шке шöржö гыч пыштыме эгерчым пукша. Тидым тыге умылтара: «Шкемын шöреш. Кугу он, шкемынеш. Азам пукшем, пешак омден ыле». Тугеже тыге лектеш: ик ава деч шöрым кочшо изак-шоляк лийыт. А марий йÿла почеш, шке вÿрым йоктараш ок лий. Тыге Акмазик Тÿкан Шур дене илаш кодеш, туштак шуаралтеш. Тÿкан Шурын Унавий ÿдыржат кушкын шогалеш. Акмазик дене коктын ваш йöратен шындат. Ача тидлан тореш лиеш: «…Акмазик, шеклане: изиэт годым шым шÿшкыл, чаманышым, но ынде кеч ик гана ÿдырем воктене тыйым ужам – пытарем! Илынет гын, шот дене иле! А тыйым, Унавий, шоҥго кугызалан марлан пуэм. От келше – Акмазик кола! Шÿмжым шуралтем, вÿржым йÿам, а ÿмыржым чондайышкем пыштем…»
Акмазик ден Унавий тидлан тореш лийыт, опкыным кошартат, тыге шкеныштым гына огыл, уло марий калыкым утарат.
«Йолан тÿмыр» фарсыште «черле» обществынан могай улмыжо раш почылтеш, вуйлатышын образше карикатур йöн дене келшышын сÿретлалтеш. Чылдавий уло районлан оза, тудын мутшо – закон. Шкеже эре йÿшö, тыгодымак вуйлатыме сомылжым шукташ тöча, кö улам манмыже шкеж деч кÿшнö. Тудо тÿжвал сын дене кÿжгö да изирак капан, сандене калыкыште Йолан тÿмыр манын лÿмдылыт. Персонаж тыгай девиз дене ила: шонем – тöрам ыштем, шонем – шындем, мый дечем тек лÿдыт; мом кÿштем, тудым шукто; у илыш толын, шке кÿсеным овартыме нерген гына шоныман; калык – нигö; оксам ышташ тунем; окса гыч оксам таптена. Икманаш, паша кагаз почеш кая – сита. Тÿҥжö – окса толжо, тудо чылалан кугу вий. Чылдавий илышыште лач оксан вийжым гына акла. Чыла родо-тукымжылан пачерым ыштен, шокшо верым муын пуэн: оксан пашаш шогалтен, ÿдыр ден эргыже чапле квартиран улыт, оксамат луктын мошта.
Тиде персонажын мутшо тудын могай улмыжым пеш чын почеш: «Кö мыйын ваштареш варгыж коштеш, шум шогалта – паша деч посна кодшо. Икмыняр тылзе гыч шужен ок коло гын, йолжым садак шуялта. А вара мый декем сöрвален толеш». Ватыжат тудлан келшыше ÿдырамаш. Тудо поян илыш дене ракатланен ила: «Пашам ышташ жапем уке. Ик кевытыш пурем, весышке. Икте уналыкеш ÿжеш, весе. Эре йодыт, эре нунылан мо-гынат кÿлеш. А эрдене кынелам: кÿсен тич окса. Кö оптен – ом пале».
Фарс чот кугемден, чылажымат пеш чот пÿсемден ончыктымым йодеш. Тыгай жанран пьесыште тиде тÿҥ йöн лиеш. Автор тидын дене моштен пайдалана. Тыште ик геройымат посна луктын ончыкташ ок лий. Нуно чыланат ик радамыште шогат, антигерой улыт. Налаш Лизан шольыжым. Тырторкин школышто тунеммыж годым ик классыштак кок ий дене шинчен, варажат нимогай специальностьым налын огыл. Тудын йылмыжат могай улмыж нерген ойла. Теве акаж нерген тыге куктыштеш: «Стоп, стоп, акай. Мом тый ойлыштат? Не понимаю. Тый проститётка улат мо?» Курскаже район эмлымверыште тÿҥ врачлан шогалташ темла: «Зам-шамычет тек вуйлатат, врач-влак тек эмлат, черле-шамыч тек колат… Ой уке, уке, яра эмлыме нерген тек мондат, маннем ыле».
Драматург вуйлатыше ден калык кокла кылым тÿҥыш луктеш, карикатур, кугемден да иземден ончыктымо сылнымут йöнлан эҥертен, тачысе илышыште чот шарлыше кончышым ончыкта. Койдарчыкше-влак кокла гыч тиде сылнымутшо ик эн оҥайлан шотлалтеш. Адакшым нöлталме йодыш-влак, герой-влакын койыш-шоктыш, йылме ойыртемышт, сылнештарыме йöн-влакым кучылтмо денат тудо келшыше.
Серызе: Драме илышын социальный тöрсыржым ончыктышо произведенийлан шотлалтеш. Тематике могырым тудым икмыняр тÿшкалан шелаш лиеш. Яндак кузерак почын пуа?
Шанчызе: Тыгай тÿшкаш «Алгаштарыме ÿдырым» пуртыман. Тушто ХVII курымсо марий ял илышым сÿретлыме. Драме быт йодыш дене кылдалтын. Поян ден нужна кокласе кыл сÿретлалтеш. Палыдыме еҥ-влак Токтар лÿман марийлан изи ÿдыр азам ашнаш коденыт, тудым вара семын налын кайышаш улыт улмаш. Изи ÿдыр колен колта. Умбакыже… Драме мучаште чылажат икшырымын рашемеш.
Вес пеш кÿлешан йодышым тыге палемдыман: тулык икшыве, кудалтен кодышо да ончышо ава. Курымашлык теме. «Тулык ава» драмысе Маюк, шкет ÿдырамаш, неле илышлан кöра эргыжым ончен кертын огылат, тудым йоча пöрт кудывечеш шогалтен коден. Тиддеч вара шуко жап эрта. Тудын эргыжым Валентина Алексеевна, туныктышо, ашнаш налын, куштен, туныктен луктын. Действий кайыме жаплан Толялан 25 ий, тудо йол ÿмбалне пеҥгыдын шога. Пырля тунемше Лизам йöрата, а ÿдырлан Колюш лÿман ялысе рвезе келша. Маюк шуко жап öрдыж кундемыште перныл коштын, вара ялыш толын лектеш, эргыжым кычалеш, но драме мучаште тудо шкенжым шке пытара.
Тиде пьесе почеш М.Шкетан лÿмеш Марий драме театрын режиссёржо Василий Пектеев спектакльым шынден.
Еш илыш, производство йодышым «Еҥгавате» драмыште почын пуымо. Тудо «Тулык ава» драмысе содержанийым умбакыже шуя. Лиза ден Толян еш илыш радамышт пужла. Амалже кокыт: йöратымаш деч посна чоҥымо еш; Толян аракалан вуйым пуымыжо. Сидырлан кöра Толя чот вашталтеш. Нуно чодырам шолышт ужалаш тÿҥалыт. Тиде пашам Сидыр шке кидышкыже налеш, шойыштын, Толям йÿкта, кузе кÿлеш, туге тудым кучылтеш.
Лиза Колюшыжым монден ок керт, эре тудым шонен коштеш, нуно йышт вашлийыт. Мучашлан нуно ушнаш келшат. Но… Толя Лиза ÿмбак пычалым нöлталеш, Колюш тудын капшым авырал шукта, тыге тудо илыш дене чеверласа. Лиза шкет кодеш. Толяжат, титакшым умылен, шкенжым пытара: лÿялтеш. Ужына, драме трагедий элементан.
Серызе: Морко мландын ик сöрал верже – Карман курык. Тудым кундемын визит картычкыже манаш лиеш. Тиде мотор вер нерген ятыр легенде, преданий материал уло. Сылнымут мастар Леонид Яндаков ойпого поянлыкым кучылтде кертын огыл…
Шанчызе: Тидын нерген ойлымо годым историй йодыш дене кылдалтше «Карман» лÿман пьесыжым ончыктыман Тиде произведений марий патыр нерген, тудын лÿмжö – Карман. Сылнымут легенде материал негызеш возалтын. Сар жап сÿретлалтеш. Марий-влак шке мландыштым аралаш шогалыт. Карман патырЭрвий дене келша, ачаже, Торай, поян каче Кöранлан марлан пуынеже. Кок каче кредалеш, Карман весыжым сусырта, шкенжым петырен шындат. Тиде быт сынан конфликт социальный йодыш дене пойдаралтеш: кундемыш тушман керылт пурен. Ормак вуйлатен ок мошто, шуко еҥ кола, Кöран ден Карман ваш пижыт, керде дене кредалыт. Кочевник-влак толын лектыт, нуно Карманым утарат, Кöраным перен шуат.
Марий мланде жаплан тушман кидыш логалеш, патыр марий сарзе-влак утарат. Шоя дене пайдаланен, Кöран Карман шогымо верыш толын лектеш да тудын оҥыш кÿзым шуралеш. Шкенжымат орол-влак пуштыт. Эрвий йöратыме Карманже воктен шкенжым шке кÿзö дене шуралта. Тыге кок курык шочын. Иктыже шуйналт возын, весыже пуйто ончыланже сукен шинчын.
Серызе: Теве ынде «Ший калык» драме деке лишемна. Туштат историй темым нöлталме.
Шанчызе: «Ший калык» драмыште действий 1237 ийыште эрта. Драматург историй гыч келшыше татым налын. Драмын тÿҥ конфликтше политик йодыш дене кылдалтын, тудо кугу историй йодышым рашемда: татар-монгол-влак эл почеш элым шке кид йымакышт чумырат, пел тÿням поген налыныт, калык-влакым кулышкышт савырат.
Тиде историй фонеш вес кучедалмаш ончыкталтын. Марий кугыжаныш кöргыштат кучем верч кредалмаш талышна. Марий кугыжан эргыже, Тулпатыр, налшаш оръеҥже (мордва кугыжан ÿдыржö) дене пырля Бату-ханын пленышкыже логалын. Нуным утараш да хан дене тыныслык шотышто кутырен келшаш манын (тыге гына марий калыкым арален кодаш лиеш), кугыжа хан деке лектын кая. Шке олмешыже тудо жаплан Маршаным кода. Тудыжо гын эн ончычак шке ончыкылыкшо шотышто азапланаш тÿҥалеш: монгол ханлан ужалалтын, кундемлан оза лияш, ты верым варажым эргыжлан кучыкташ. Лач пытартыш йодышыжо действийын тÿҥжö лиеш, конфликтым иландара да почеш.
Бату-ханын вийже моткоч кугу. Тидым Яшпатыр теве тыге сÿретла: «… Монгол-шамыч ола почеш олам ломыжыш савырат. Кугу Болгар олат, Билярат тегак уке. Пелед шогышо Мордан элымат тушман тошка. Монгол-шамыч пылла койын толмышт годым кечым пурак петыра. Бату-ханын вийже моткоч кугу, сарзыж-шамыч вер гыч верыш мардежла эртат. Кушко от ончал, чыла йÿла. Йÿдым кечывал гай волгыдо, кечывалым кас гай румбык. Шикш-пурак кечым петыра». Вашпатырын каласкалымыже марий-влакым ок лÿдыктö. Вашпатырын вуйлатымыж почеш калык сарлан ямдылалташ тÿҥалеш. Лÿддымö сарзе-влак шеҥгелне осал шонымаш дене вÿдылалтше Маршан осал пашажлан пижеш. Калыкын ончыкылык пÿрымашыже тудым нимынярат ок тургыжландаре, тудо шкеж нерген гына шона, шуко шонен коштмыжым илышыш пуртынеже, тидланже чыла ышташ ямде. Калыкым ужалаш, чон яндарлыкым лавыраш тошкаш, еҥым шÿкташ, иземдаш, пытараш – лач тыгай шонымаш дене ила Маршан, шонымыжым шукташ пижеш. Вет кызыт лач тудын жапше толын шуын. Кызыт ок ыште гын, вараш кодеш, шона.
Кугыжа укеште Маршанын тÿҥ тушманышкыже ынде Вашпатыр ден Яшпатыр лектыт. Вашпатыржым кугыжан ÿдыржö, Снегевий, йöрата, ачаже рвезылан марлан пуаш сöрен. Тидыже Маршан да тудын Олыкпай эргыжлан ок келше. Олыкпай шкеже кугыжа ÿдырым марлан налаш шонен коштеш, тыге кугыжа воктене лияш амал лиеш ыле, шона.
Драмын быт шотышто вашпижмашыже герой-влакын йöратымашышт дене кылдалтын. Снегевий дене Вашпатыр ешым чумырымо нерген кутырен келшеныт, тудыжым Тулпатыр ден Улкейын сÿанышт деч вара ышташ ойым пидме. Яшпатыр ден Туйвика икте-весыштым яндар йöратымаш дене кылдынешт, нунат сÿан нерген шонат. Олыкпай ачажын кÿштымыж почеш кугыжан ÿдырым шолыштеш, тошто йÿла почеш, виешлен, öкымак марлан налнеже.
Драмын тÿҥ чоҥалтме йöнжылан контрастым (ваштарешла шогалтымым) шотлыман. Произведенийын чыла структуржо антитеза дене кылдалтын. Тыге ваштарешла марий кугыжа да Бату-хан, кугыжа ден Маршан, Олыкпай ден Вашпатыр, Езукай ден Яшпатыр ончыкталтыт. Сарзе-влакат тыгай йöн денак сÿретлалтыт. Ханын нимучашдыме сарзыже-влак да марий калыкын кугу тÿшка огыл патыр сöй еҥже-шамыч ваш шогалыт. Ик могырым Бату-ханын кугу сöй вийже, чот шот дене шукын улмышт. Вес могырым – марий калыкын лÿддымылыкшö, эрыкым йöратымыже, шочмо кундемым саклымыже.
Драматург монгол ден марий-влакын илыш ужмашыштым, ментальность манмыштым ончыкта. Эрвел калык этикет, моктымо муткылдыш, кÿкшö пафосан мут-влак шеҥгелне йöршын вес сÿрет коеш. Хан да тудын «ÿшан» еҥже-влак осал койышан, вÿр дене амыргалтше, ÿчым ыштыше семын почылтыт. Изи титакланат сарзе-влакым вигак, тупрÿдым тодылын, пий умшаш кудалтат. Сарзе еҥын илышыже ханлан нимом ок шого. Тудо шкенжым гына пала, шке «волгыдо» лÿмжö дене кугешна, чапше дене моктана, арам огыл тудым кече дене таҥастарат.
СЕРЫЗЕ: Мутланымашна ший нерген тÿҥале дык, айста ший нерген шомак денак мучашлена.
ШЫМЛЫЗЕ: Мый шке жапыштыже тиде драмым лончылен возенам ыле, вуймутын значенийже шотыштат каласенам. Яндар эҥер ший гай. Илышыште марийлан мо эн шергакан гын, ший дене палемдалтеш. Ший мут волгыдо дене, кӱкшыт дене кылдалтын. Тиде шомак яндар шонымашын, кӱкшӧ кумылын, тыныслыкын, айдеме тӱня ден пӱртӱс кугыжанышын икгай кырымыштым, айдеме ден айдеме, калык ден калык кокласе вашумылымашын символышт семын палемдалтеш. «Ший» эпитетын лач тиде могыржо произведенийын тÿҥ шонымашыжым пеҥгыдемда, лач тидак драмын рÿдыжö лиеш. Тидымак мемнан кугезына-влак чот акленыт, тидын верч кучедалыныт, тушман ваштареш лÿдде шогалыныт, тыгодым илышыштым пуэныт, ужар вуйыштым сöйыштö пыштеныт.
Савыкташ Л.СЕМЕНОВА ямдылен
