Медведево районысо Туршымучаш марий ял нерген утларакшым Китайыште эртыше олимпиаде деч вара утларакшым пален нална, очыни. Олимп чемпион, фигуристке Анна Щербакован кугезе тукымжо лач тушеч улмаш. Марий лиймыштат кугешнымаш кумылым ылыжтен. Санденак ты кундемыш командировкыш миен толаш кумыл лектын. Чаманен гына каласыман, но Турша кундемыштыже ӱдырын тукымжо нерген южо- иктыже пала гынат, кугешнымаш кумылжо йӧршеш ыш шижалт.
«Географический лӱм – тиде историй, айдемын мланде ӱмбалне кодшо кышаже», — марий шанчызе Иван Галкинын возымыжо ушыш толеш. Чаманен каласыман, ты але вес объектын кузе шочмыжо нерген утларакшым илалше-влак гына шарнымашым аралат. Но нуно илыш гыч каят, да чыла тидыже мондалтеш. Лӱльпан администрацийыш таче 19 ял пура. Турша лӱм дене кылдалтшыже кум илем уло: Туршалук (Курманаево), Изи Туршо, Ошладӱр (Средняя Турша), Туршо станций ден Туршымучаш ял. Станций шотыштыжо –тыште Санчурск - Оршанке тракт эрта. Сандене Изи Туршажым эше Кугорнымбал маныт. Шке жапыштыже тушко Киров вел гыч шукын илаш кусненыт, сандене ик уремжын лӱмжат руш – Рушмучаш. Таклан огыл шке жапыштыже Турша кундем Вятка губернийын Яраҥ уездшын Великореченский волостьышкыжо пурен. 1920 ноябрьыште тудо Марий автномийын шулдыр йымакыже куснен.
Куандарыш мемнам асфальт корно. Упамаш марте латкок километр наре кодшо ийын национальный проект почеш тудым ыштеныт. Возат, шке жапыштыже тысе корно дене Екатерина II кугыжат Вяткыш кудал эртен. Колымшо курым тӱҥалтыште чоҥымо ойыртемалтше тошто сурт-шамычат таче марте аралалт кодыныт. Тысе марий-влак отыш кумалаш коштыныт манын серымымат верештым. Но таче тыште ото улмыжымат огыт шарне.
Лийдыме верыш журналист мия гын, кушко эн ончыч кая йодыда? Чын, кевытыш. Лач тушто каласышт: Ошладӱрыштак Люльпан администрацийын вӱдышӧ специалистше уло улмаш. Алена Охотникова верыштыжак ыле. 2014 ий гыч ты пашам шукта, а тылеч ончыч кандаш ий администрацийыштак ыштен. Журналист паша дене южо верысе администрацийыш миет гын, тушто шке кундемыштышт илыше-влакым ту-у-ге моктат! А тыште изиш ӧрымат: мемнан дене ни мастар еҥ, ни фермер, ни ойыртемалтше еш да тулеч молат уке маньыч. А саде Анна Шербаковатын тукымжым огытат шарне. Кеч Аннан кугезе кочаже кодшо курымын ныллымше-витлымше ийлаштыже МАССР Верховный Советын кум созывысо депутатшат лийын.
Ошладӱрыштӧ икмыняр шуко пачашан пӧрт, тӱҥ школ, йочасад, кум кевыт, медпункт, тӱвыра пӧрт улыт. Ялыш сурткайыкым ужалаш автолавкат толын ыле. Налше-шамычат лектыч. Поснак верысе фельдшер Ирина Леонидовнам администрацийыш толшо илалше ӱдырамаш моктыш. «Тудо огеш лий гын, мом ыштена ыле, ала», – мане. Но фельдшерым вашлияш йӧн ыш лек, эрден эрак олашке тунемаш каен улмаш. Верысе-влак шукынжо «Марийский» ЗАО-н Туршо отделенийышкыже пашашке коштыт.
Ялымат ончал савырнышна. Вигак шинчаш ятыр сурт воктеке пум конден пыштыме сӱрет перныш. Алена Охотникован ойлымыжак шарналте: мемнан деке газ эше толын шуын огыл. Кеч Лӱльпаныштыже тудым шупшыныт, но давлений изилан кӧра ты кумдыклан газым ситараш кызыт йӧнышт уке. 2031 ий марте ты йодышым шотыш кондат манын ӱшандарат, каласыш администрацийын специалистше.
Транспорт шотышто олаш кудалышташ нелылыкышт эре лектеш. Пытартыш жапыште Санчурскыш коштшо автобус гына кечеш ик-кок гана налаш пура. Верысе тӱвыра пӧртышкат савырнышна, петырыме ыле. Окна яндаште ончыктымо телефон номерыш йыҥгыртышна, нигӧ ыш нал. Кевытыште каласышт: 11 шагатлан ала-могай репетиций лийшаш. Но ик ӱдырамаш мемнан кӧ улмынам пален налмеке, клубышто нимогай меприятийым огыт эртаре манын вуйым шие. Но кӧ тидым каласен манын увертараш огыл йодо. Очыни, пандемий титакан, шоналтышна…
Чыным каласаш гын, фотограф Михаил Скобелев дене кум ялым ончен савырнышна. Мо шинчаш перныш: у оралтым ыштыше-влак уке гаяк. Очыни, газ укелыкат чаракым ышта. Кеч мланде участкым ойырат, каласышт администрацийыште. А кудалтен кайыме тошто оралтыже чынжымак шуко. Санденак, очыни, ӧрдыж кундем гыч илаш куснышо-влак эреак лектыт. Мутлан, Туршымучашыштак иктаж кум сурт, еҥ деке шогална, толшо ыльыч. Могай тушто Щербаковмытым палаш…
Кушеч Турша шомакше лектын, ончалына. Турша эҥерын лӱмжӧ кок ужаш гыч шога: «тур» – пундыш да «ша» – финн-гуор йылмылаште – вӱд. Сандене Турша – тиде «пундыш кокла гоч йоген кайыше вӱд». Эшежым ожно тысе вӱдыштӧ шуко туршо (голавль) кол лийын, маныт. Таче эҥерыште кол шукыжак огыл.
Но ик ойыртемалтше ешыш миен толаш адресым администрацийыште садак пуышт. Ошладӱр ял мучашке ошкылна, Алевтина ден Александр Жарковмыт деке. Мӧҥгыштӧ пелашыже гына ыле. Суртышт вигак шинчаш перныш, курыквуйышто шондык гай шинча. А тудын деке икымше кӱвар гоч вончыман – Александрын паша лектышыже. Тыршымыже, пошкудо-влакын, Медведево адмнистрацийын полшымышт дене ты кӱвар дене пырля эше тораштак огыл вес тыгаяк чатка вончакым ыштыме. Жарковмытын кудывечыштыштат озан мастар кидше палдырна. Йоча-влаклан лӱмын модыш пӧрт гай беседке, монча, моло кӱлеш оралте улыт. Пӧртым вате-марий шкак ыштеныт. Алевтина эре поварлан тыршен, кызыт сулен налме канышыште. Марийже оласе ик домуправленийыште сантехниклан ышта. Алевтинан ойлымыж почеш, теле мучко оксам погат, а кеҥежым сурт-оралтым тӱзатат. Тудын пеленысе кумдыкшымат сылнештарен шынденыт. Но тиде чыла огыл. Ял мучаште, Турша эҥер воктене, каныме верымат нунак келыштареныт. Шылым кӱкташ, кол шӱрым шолташ, пырля шинчылташ, каналташ вер уло. Садерым шындыме. Туштак искусственный пӱям ыштыме. Экскаваторымат кондашышт логалын. Тушко колтымо кол-влак илен лектыш манын, фильтрымат вераҥдыме. Пӱя кумдыкым тыгак тӱзатыме. Кеҥежым тыште кугыеҥ, йоча-шамычланат канаш келшыше вер.
Алевтинан почеш ончен коштын, лум эше кийымлан кӧра, чылаже сайын аклен ышна керт. Тидлан кенежым лӱмын мийыман, очыни. Но Турша гоч кӱварым ыштымылан, Александрын чолгалыкшыланат верысе калык тыгак таушта, векат. Шӱгарлаваке ма, чодыраш, эҥер гоч кошташ йӧнан лийын. Чынжымак, кеч-кушто иле, но шке илыме верым тӱзатет гын, тудо пошкудо-влакымат куандара да тыгак ышташ тӱҥалаш кумылаҥда.
Светлана Носова
М.Скобелевын фотожо.