Кужэҥер районысо тиде ял калык илемжым сӧрастарышаш, уланракым ыштышаш верч шке кумылын тырша.
Чолга еҥ эре ончылно
Тошто Йӱледӱр ялын эртыме корныжо, тачысе илышыж нерген каласкалаш, палдараш ме тыште илыше Виталий Андреевым йодна. Тудым вич ий ондак ял илемым вуйлатышылан сайленыт. Район погынын депутатше лийын, чолга гармонист, пайремлам эртарыме годым верысе художественный самодеятельность коллективын аккомпониаторжо семын республикнан рӱдолаштыжат ик гана веле огыл мастарлыкшым ончыктен.
Шочынжо ончыч Тошто Йӱледӱр ялыш пурышо Пургакыште (кызыт посна ял). Ешаҥмеке, пошкудо ялыште пӧртым налын, тудын олмыш уым шынден. Армий радам гыч пӧртылмекыже, Шӱдымарий школышто физкультур урокым вӱдаш еҥ укеат, физруклан йодыныт. Тиде пагытыштак тӱвыра пӧртыштӧ шокшым пуышо пуч-влакым кылмыктеныт улмаш. Тунамсе ялсовет председатель Клавдия Шабалина Андреев деке мӧҥгыжак толын да олмыктен пуаш йодын. Виталий келшен. Варажым тыштак директор пашам шукташ тӱҥалын. Ик ий гыч культпросветучилищыш заочно тунемаш пурен. Тыге шым ий ялысе тӱвыра пӧртым вуйлатен.
Виталий Андреев шочмо кундемжын эртыше жапшым шымлаш кумылан. Мутлан, Тошто Йӱледӱр нерген шагал огыл пален налын, лӱмын альбомым чумырен. Мутшо почеш, Кужэҥер районышто эн тоштылан Топкавлак села ден Тошто Йӱледӱр ял шотлалтыт. Пытартышыжын, Андреевын шымлымыж почеш, тӱҥалтыш лӱмжӧ Еледӱръ улмаш. 1761 ийыште кок пачашан Петропавловский пу черкым чоҥеныт. Тушто кеҥеж да теле Миколым, Петро пайремым эртареныт. Кызыт тудын олмышто кермыч дене кевытым чоҥеныт, а шеҥгелныже школ улмаш.
Молан ял селаш савырнен огыл?
Легенде почеш, ял олмышто чодыра гӱжлен шоген. Тышке еҥ-влак толыныт да Лаж эҥер лишне суртым чоҥаш тӱҥалыныт. Куснышо ик еҥын лӱмжӧ Петр улмаш. Кызытат тудын суртым чоҥымо вержым Петр корем маныт. Ик ояр кеҥеж кечын ялыште пожар ылыжын. Тиде верым варажым Йӱлем тӱр манаш тӱҥалыныт. Илен-толын, йӱлем мут гыч м буква лектын возын да яллан Йӱлетӱр лӱмым пуэныт, варажым Йӱледӱрыш савырнен.
1825 ийыште пу черкым петыреныт да воктен илемысе кӱ черкыш кусареныт. Лӱмжымат Петропавловскийымак коденыт. Варажым тиде черкым сӱмыреныт, ынде уэш негыз гычак чоҥеныт да кызыт торашке волгалт шинча. Тиде яллан У села лӱм пуэныт. А Йӱлдӱрлан Тошто Йуледӱр лӱмым пуэн коденыт. Ик жап кызытсе Йӱледӱрым У Йуледӱр маныныт. Варажым у мутшат лектын возын.
Тошто Йӱледӱр черке пелен кугу шӱгарла лийын. Тышке эсогыл Салтакъял, тыгак Морко район Кушна велым тояш конденыт. Урем мучко вӱд пучым пышташ лакым кӱнчымӧ годым шагал огыл вуйгоҥгырам муыныт.
1926 ийыште тыште ялсоветым почыныт. Тудо Агытансола, Пургак, Эҥермучаш ял-влакым авалтен. 1946 ийыште ялсоветым Йӱледӱр селашке кусареныт. 1938 ийыште тӱҥалтыш школын у оралтыжым чоҥеныт. Тидын марте икшыве-влак шинчымашым погаш Агытансолашке коштыныт.
1952 ийыште пу клубым чоҥеныт. Коло ик ий гыч кокшӱдӧ веран кермыч тӱвыра пӧртым нӧлтеныт. Тудым чоҥымаште ӱдырамаш-влакат чот тыршеныт. Виталий Андреев мыланна тӱвыра пӧртым чоҥымаште тыршыше ӱдырамаш-влакын фотоштым ончыктыш. Тудо жапыште кермычым, ошмам, растворым да молымат кид дене нумалыныт. 1992 ийыште тыште пожар лийын. Самырык-влакын тӱҥалтышышт почеш тудым ачаленыт да уэш пашам ышташ тӱҥалын.
– Тиде тӱвыра пӧрт пелен «Ший оҥгыр» ансамбль пашам ышта, – ойла Виталий Дмитриевич. – Мый тушто шке кумылын гармоньым шоктем. Ончычшо Чодыраял клубышкат шокташ коштынам, тӱрлӧ мероприятийым эртаренна. Тӱвыра пӧртын кок гармоньжо уло, кокытшымат шке мӧҥгыштем аралем. Тушто вӱдыжгӧ, йӱкышт пужлен кертеш.
Паша вер ешаралтеш
Тошто Йӱледӱр – ныл уреман ял. Тушто кудло суртышто кумшӱдӧ наре еҥ ила. Тыште кок кевыт да тӱвыра пӧрт деч моло учреждений уке. Ял воктенак ончычсо Чапаев лӱмеш колхозын тӱкан шолдыра вольыкым ашныме куатле комплексше лийын. Тушто тиде ял гыч ятыр еҥ пашам ыштен. Тӱшка озанлык панкрутыш лекме деч вара комплекс ятыр жап яра шинчен. Ынде «Алсу» ООО, тудым олмыктен, тышке вольыкым шогалтен. Чын, кызытеш чумыр оралтым але пашашке колтымо огыл, ушкалым, тунам ик блокыш веле вераҥдыме, но ончыкыжым тыште вольык лыҥ лийшаш. Кызыт тыште икмыняр еҥ пашам ышта, варажым паша вер ешаралтшаш.
Тӱҥ паша вер – «Акашевский» сурткайык фабрикын Кужэҥерысе перерабатыватлыше предприятийже. Ялыш кече еда эрдене да кастене автобус толеш, калыкым пашашке наҥгая, мӧҥгеш конден кода. Шке озанлык дене илыше-влакат улыт.
Перереабатыватлыше предприятийыш пашашке коштшо да Шӱдымарий школыш кайышаш латкок икшыве эрдене автобусым вучымышт годым йӱштӧ мардеж, лум, йӱр йымалне шогеныт. Тыгай нелылык гыч лекташ Сергей Шовкинын тӱҥалтышыж почеш автобус чарналтышым келыштараш лийыныт. Тидын деч ончыч авыртышан чарналтышым ышташ материалым налаш ял калык деч оксам погеныт. Кевытыш увертарымашым пуэныт да тушко еҥ-влак шке кумылын шийвундым конденыт. Погымо окса дене мо кӱлешым налыныт да пӱтынь ял калык дене пашалан пижыныт. Кум трактор тележке рокым кольмо дене оптеныт, верым ямдыленыт. Вара пӧръеҥ-влак пашам мучашленыт.
Тӱшкан тыршет – лектыш лиеш
– Кум ий ончыч тӱвыра пӧрт ончылсо садыште Кугу Ачамланде сарын участникше-влак лӱмеш шарныктышым ыштышна, – ойла Виталий Андреев. – Тиде пашам ялын чолга еҥже Владимир Михайлович Попов виктарен колтыш. Ял калык деч тыгак оксам погымо, шарныктышым ыштыме, йырже тӱзатыме. Тыштат калык шке кумылын тыршыш, ӧрдыж полышым вучен ыш шинче. Кундемым тӱзаташ, аруракым ышташ калык тыгак шке кумылын лектын. Шошым йырым-йыр шӱкым эрыктенна, йӱлалтенна. Тӱвыра пӧрт кундемыште тыгыде акаций ден сирень шарлен кушкын, тудымат руэн кораҥденна.
Ял калыкын шке кумылын ыштыме эше ик пашаже – Шӱдымарий могырыш шуйналтше корно воктеке пушеҥгым шындылын. Телым корныш лум чот шында, кок могырымжат нимогай авыртыш уке. Кок ий почела калык пушеҥгым шындаш рӱж лекте, но кукшо игечылан кӧра самырык вондо-влак иланен кертын огытыл.
Тошто Йӱледӱр уста, кумдан палыме еҥже-влак дене кугешна. А.Александров латкок ий Марпединститутын ректоржо лийын. А.Кропотова РСФСР-ын сулло туныктышыжо марте кушкын, Н.Поповалан РСФСР калык артистке чап лӱмым пуэныт, тиде ялыште ончыч илыше А.Иванова – Марий Элыште кумдан палыме поэтессе.
Вячеслав Смоленцев
Снимкыште: Виталий Андреев.
Авторын фотожо
