Марий пӧръеҥ-влакын, тӱҥ шотышто онаеҥ-влакын, нунын калыкыште моткоч пагалыме улмышт нерген палдарыше ты вуйчием – теркупш ¬– могай лийшаш? Кӧ тудым чиен кертеш? Кунам тудын историйже тӱҥалын? Ты темым тарваташ Шернур районысо онаеҥ Валерий Сергеевич Ямбаршевын серышыже кумылаҥдыш. Кидмастарна-шамычат, тыгай вуйчиемым ышташ гын, тудо могай лийшаш нерген шонкалат улмаш…
Теркупш йыр
Мемнан кугезына-влак акрет годсек айдеме дене юмо коклаште ойыраш лийдыме вашкыл улмылан ӱшанен иленыт. Юмын кумылжым савыраш манын, жапын-жапын кумалтышым эртареныт. Тушко мийышын Юмо деке могай-гынат йодмашыже лийын. А кӱсотышто калыкын йодмыжым Юмо деке лач онаеҥ шуктен шога…
Кӧ онаеҥ лийын кертеш? Шанчызе Руслан Бушков ожно яллаште картым сайленыт манын, ойла. Тудо Марий кундемым Руш кугыжанышыш ушымо деч вара марий-влакым виеш тынеш пуртымо пагыт нерген возымыжо годым палемда: «Но тынеш пуртымаш шукыж годым шӱйышкышт кӱртньӧ ыресым сакалтыме дене пытен. Марий-влак православный верам руш юмыйӱлалан шотленыт, сандене тынеш пураш кумылан лийын огытыл. Ӧкымешак тынеш пурышо-влак ыресыштым торашкырак шылтен пыштеныт да шкеныштын тошто юмыйӱлаштымак шуктен иленыт. Кажне марий илемыште картым сайленыт. Тудо кугезе-влакын йӱлаштым аралышылан шотлалтын, тудак кӱсотышто чимарий йӱла почеш кумалтышым эртарен».
Марий калыкын илышыжым акрет годсо гыч ХIХ курым марте шымлыше Казанский университетын профессоржо И.Н.Смирнов 1889 ийыште лекше «Черемисы» пашаштыжат тидымак палемда: «В настоящее время карты избираются… Карты избираются из стариков, хорошо умеющих причитать… Во время священнодействия карт пользуется благоговейным уважением молящихся».
Кызытсе жапыште онаеҥым ял калык кӱсотышто кумалтыш годым шогалтышаш. Ялыште пошкудо-влак икте-весым ужыт, марий пайрем, иктаж марий йӱлам шуктымо годым Юмылан пелештен шогымым, йӱла радамым палымым да шуктымым шекланат. Ты але вес еҥын пелештен шогымыжат шотлан толеш, шкенжымат сайын, шот дене куча гын, тудым кумалтыш эртараш ӱжыт. Первый жапыште тудо онаеҥ воктен полышкалысе семын шогылтеш, а вара шнуй вийым погымеке, вийвалне улмыжо рашеммеке, шке семын Юмылан пелешташ ӱшанат. Кӱсотышто, кумалтыш годым, тудлан кугурак онаеҥ теркупшым упшалта. «Онаеҥ семын тый ынде ял кумалтышлан вуйын шогаш тӱҥалат» манын, сугыньла.
Районыштына «Марий кумалтыш» общине пашам ышта. Шке Уставше почеш тудо районысо онаеҥ-влакым официально пеҥгыдемда. Тидым ышташ тудын праваже уло. Общинымат, тудын Уставшымат РФ Юстиций министерствын Марий Элысе виктемже регистрироватлен. Общинын пунчалже почеш, онаеҥын статусшым 9 еҥлан официально пуымо. Чаманен каласыман, коктынжо таче мемнан коклаште уке улыт, вес тӱняшке каеныт. Шымытын онаеҥ сомылым шуктат. Ял кумалтыш годым эше икмыняр еҥлан онаеҥ семын теркупшым упшалтыме.
Мемнан районышто кажне кундемыште юмыйӱла пашам, кумалтыш-влакым эртарыме шотышто вуйын шогышо-шамыч улыт. Онаеҥым ойырымо да шогалтыме йодыш дене калыклан ме нунын деке лекташ темлена. Тиде пашам айда-лийже ышташ огеш лий. Айдеме келшен толшо, йӧрышӧ, пагалыме да ӱшаным шуктышо лийшаш.
Онаеҥым кӱсотышто кумалтыш годым ош теркупшым упшалмыж гоч моло-влак деч ойырена. Но кызытсе жапыште отышто теркупшым упшалше моло еҥымат ужаш лиеш. Йодыш лектеш: теркупшым упшалаш кӧ праван? Теркупш – марий калыкын национальный вуйчиемже манынат кертыт. Писатель-влакын возымо литературный произведенийлаште тудым упшалше пӧръеҥ-влак нерген лудына; кызытсе жапыште чӱчкыдынак ме тудым концертлаште, спектакльлаште кугу да изи артист-влакын вуйыштышт ужына. Кугурак онаеҥ кумалтыш годым тӱшка калык ончылно кумалтышым организоватлыше, полышкалыше еҥланат, тауштен, пагалымашым ончыктен, теркупшым чиктен кертеш. Чумбылат онлан вуйым савен кумалмаште районын тӱҥ картше Вячеслав Мамаев икмыняр тыгай еҥлан теркупшым упшалтен.
Йодыш лектеш: кузе онаеҥым теркушым чийыше моло еҥ деч ойыраш? Кызыт тидым ышташ огешат лий. Тӱня кумалтышыште кум гана деч шагал огыл Юмылан пелештыше-влакын гына упшыштышт юмынйӱлан тамгажым вераҥдыме. Тидын шотышто пунчалым республикысе Рӱдӧ юмыйӱла ушемын погынымашыштыже лукмо. Тиде пунчалын шукталтмыжым кӧ эскера? Тамгажым кӧлан пижыкташ лийме нерген пунчалжым кушто луктыт? Рӱдӧ юмыйӱла ушемын секретарьже Галина Ласточкинан мутшо почеш, тидлан районысо общине вуйлатыше-влак мутым кучат.
Тиде йодышым мемнан общинын Кугурак-влакын каҥашышкышт лукмо.
Шонымаш тӱрлӧ: 1.Онаеҥлан теркупшым кӱкшыракым ыштыман. Тудо статусшо дене кӱшнырак, Юмо деке лишкырак лиеш.
2. Онаеҥын теркупшшо ошо, моло-шамычын сур тӱсан лийшаш. 3. Чыла онаеҥын теркупшыштыжо юмыйӱлан тамгаже лийшаш. Нунылан тыгак удостоверенийым пуыман. 4. Теркупшын формыжым вашталташ. Кызыт тудо салтак пилоткым ушештара. Йӱштӧ дечын вуйымат, пылышымат аралыже.
Тиде йодышым моло районысо юмыйӱла ушемыште, республикысе Рӱдӧ ушемыштат каҥашаш кӱлеш, ик ойышко шуаш да онаеҥ-влакын статусыштым нӧлталаш кӱлеш. Мучаште уло республикылан палыме да пагалыме мер пашаеҥ Валерий Мочаевын мутшым ушештарынем: «Онаеҥ кӱсотышто князь семын шогышаш, шке чийыме вургемже дене ойыртемалтшаш. Лийже вуйышто – теркупш, капыште – ош марий тувыр, кыдалыште – кӱзанӱштӧ, а йолышто – шем кем».
В.Ямбаршев, Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинын секретарьже.
«Теркупш кушеч лектын?»
Кидмастар Евгения Кошкина соцкылысе лаштыкыштыже воза: «Теркупш – тиде марий пӧръеҥ вуйчием.«Терке» «келгашан кӱмыж, ате» ой гыч лектын. Мый дечем шукышт марий пӧръеҥланат вургемым ышташ тӱҥалаш йодыт. Но историйым палыде, ала-мом уым шонен муаш огешат лий, очыни. Санденак марий пӧръеҥ вургемын историйышкыже келгышкырак ончалаш шонен пыштышым. Ончыч теркупшлан пижым.
Тошто фотосӱрет-влакым шымлымеке, раш лие: ожнысо теркупшын формыжо тачысе деч палынак ойыртемалтын. Тидыжак шуко йодышым лукто. Эн ончычак, молан жап эртыме семын теркупшын формыжо вашталтын?
Мом рашемден кертынам: кызыт пӧръеҥ-влакын вуйыш чийыме теркупшын формыжым 1950-ше ийыште «Марий Эл» кугыжаныш куштышо ансамбльлан костюм шотышто сӱретче Раиса Сергеевна Чебатурина шонен луктын. Моланжым тыге умылтарат: куштымо годым артист-влакын вуйышт гыч упшыжо пеш писын кудашалт камвозын кертын, сандене тудым йӧнанракым, келгыракым ышташ кӱлын. Тиде уверым пеҥгыдемдаш манын, Раиса Сергеевна деке шкеж декак йыҥгыртенам. Тидыже тыгак лийын манын, пеҥгыдемдыш сӱретче. Тугеже лач тудо кызытсе теркупшлан тӱҥалтышым ыштен.
Жап эртыме семын пӧръеҥ вургем шотышто лекше йодыш-влаклан вашмутым муам гын, мый тудым ышташат тӱҥалын кертам».
Почешмут олмеш: Йодыш лектын гын, каҥашыман. А такше таче онаеҥ-влак тӱҥ шотышто ош теркупш дене волгыдо кумылым ончыктен кумалыт. Юмын ончылно чыланат иктӧр улына. Онаеҥ веле огыл, теркупшым чийыше кажне еҥ ты вуйчиемын мер тӱняште пеҥгыдемдалтше статусшым умылышаш, очыни.
С.Носова ямдылен
Снимкыште: Киров кундемыште Акпатыр чочойлан вуйым савен кумалмаш годым.
Авторын фотожо
