Ик эн вучымо кеҥеж пагыт эреак моткоч писын эртымыла чучеш, туге? Тунемше-влакын эн кужу каникулыштын пытартыш тылзыжат тӱҥалын. Адакат республикысе школлаште черетан у тунемме идалыклан ямдылалтме паша кая. Иктыште «Кушмо точко» ешартыш тунемме кумдыкым почаш уэмден ачалат, весыште уло тунемме верым капитально олмыктат… Тиде кечылаште ме Волжский район Мамасево кыдалаш школышто лийынна. Тудо йоча-влакым уэш парт коклаш шындаш ямде – класс-шамыч волгалтыт веле. Тений кеҥеж жапыште ты тунемме верыште могай паша ышталтын, туныктышо-влак ситат мо да моло нерген школ директор, ынде кумло ий утла туныктымо пашаште тыршыше уста педагог Надежда ЕФИМОВА (снимкыште) дене мутым вашталтышна.
– Надежда Анатольевна, тений кеҥежым у тунемме ийлан школым ямдылыме паша кузерак эртен? Мо ышталтын?
– Эн ончычак тидым каласыман. Волжский районышто мемнан школ эн тошто, тудым 1965 ийыште чоҥымо. Сандене чылажат тоштемын. Тунемме верыш пурымаште асфальт шартыш пытен. Ме тудым, кеч изишак шотыш кондаш манын, шке вий дене заливатлен шындышна. Тунемме верыш пурымаштак пӧртӧнчылым, плитке-шамычым тӧрлатенна. Школ кӧргыштӧ чыла вере пу кӱварым чиялтенна, столовыйышто – батарейлам. Тунемше-влакын шукеммыштлан кӧра парт ден пӱкен-влак огыт сите, садлан кок партым да индеш пӱкеным налынна. Икымше классыште ача-ава полшымо дене кӱварыш линоелумым шаренна, ынде тӱҥалтыш класслаште чыла вере кӱвар тыгай. Тений чыла вере светильникым вашталтышна, тоштемыныт ыле. Тыгак ты гана кажне класслан экран-шамычым налынна.
– Мом Те радамлышда – моткоч кугу паша. Чоҥымо материалым налаш могай йӧным кучылтында?
– Чыным ойлаш гын, оксам чыла вечынат кычалынна. Шкенан администраций полша, тудо кумло тӱжем теҥгем ойырен. Школ ончылно асфальт шартышым шотыш кондаш пошкудо предприятийыш лекме, тушто лачак ошма-цемент вартышын срокшо эртен – тудым яра пуэныт, ынде ме кок ий почела кучылтына. Полышым ача-ава-влак ыштат. Тылеч посна предприниматель-влак деч полшаш йодам, «уке» маншат уло – умылена, улыт полшаш кумылан-шамычат. Руш калыкмут семын: «C миру по нитке – голодному рубаха». Тыге толашена…
– Таче школышто тӱҥ шотышто могай направлений дене туныктымо да воспитанийым пуымо паша ышталтеш?
– Тиде кечылаште гына мыланем йыҥгыртышт да увертарышт: мемнан школ «Образований» национальный проектын «Кажне йочан сеҥымашыже» федерал проектыш пурталтын. А направленийже – волейбол. Спортын ты видше дене мемнан эрге-шамычын командышт виян, нуно республик кӱкшытан таҥасымаште ончылно улыт. Ындыжым ӱдыр-шамычын командыштым кушташ тыршена, нуно кызытеш район кӱкшытаныште призан верым налыт. 2012 ий гычак школ илышыште шыҥдаралтше вес направленийна – ОВЗ-ан икшыве-влак дене паша. Районышто ме эн ончыч инклюзив образованийым пурташ тӱҥалынна, муниципальный площадкат лийынна. Ты направлений дене пашана воранен, эсогыл регион-влак кокласе семинарым эртаренна – икманаш, паша опытна дене палдарена. Кумшо направленийна – проект паша. Икымше гыч луымшо класс марте кажне икшыве проектым арала, эсогыл начар тазалыканлан шотлалтшат – чылан тидым ыштышаш улыт. ФГОС почеш кум направлений дене паша результат тергалтеш: предметный, метапредметный да личностный. Предметный – контрольный паша, личностный – тӱрлӧ конкурслаште сеҥымаш, а метапредметный – комплексный паша. Кумшо дене сентябрь гычак тӱҥалына, а шошым, апрельыште – иктешлымаш гай лийшаш: школ кӱкшытан ВПР семын манаш лиеш да тӱшкан але шкет проектым аралымаш. Тунемше район, республик, Россий, тӱнямбал кӱкшытан шанче-практике конференцийыште участвоватла гын, тудо проектым ок арале. Мут толмашеш, тений ме Чебоксарыште эртыше тӱнямбал кӱкшытан конференцийыште физике дене икымше-кокымшо верым налынна. Йоча-влакым проектым ямдылаш да тудым аралаш ынде кандаш ий туныктена. Тек тудо изи, мутлан, «Мыйын ешем», но йоча мо тиде тыгай – палаш тӱҥалеш. Вет кызытсе илышыште айдеме проектым ыштен моштышаш, тудо мо тыгай цель, задаче, гипотезе палышаш да умылышаш.
– Тазалыклан начар йоча чот пытартыш жапыште шукем толеш але шагалемеш?
– Мый тыге ойлен кертам: тиде сӱрет толкын гай. Ик жапыште икте-кокытын лийыныт, а ик жапыште – лу. Кызыт кумытын улыт. Шӱлыканже теве мо. Южо ава икшывыж дене кӱлеш наре ок заниматле, а умбакыже тудын дене кӱлеш паша ок ышталт гын, йоча инвалид марте шуын кертеш. Тиде сай огыл. Икшывылан полшыман, вет тудын деч шергыже тӱняште нимо уке. Тидымат эше каласыман. Кундемыштына чыган диаспор пӧртым налын, сандене нунын икшывышт мемнан школышто тунемыт. Федеральный закон почеш, кажне йоча шинчымашым налшаш. А чыган икшыве-влак тунемаш кумылан улыт манын каласаш огеш лий. Но садак пашам ыштена, шинчымашым пуэна. Адакшым чыган-влакат кӧжӧ поянрак, а кӧжӧ – нужна. Мемнан кугыеҥжат, икшыве-влакат поро шӱман улыт: нужнарак-шамычлан вургемым да молым пуэна. Пеш куанат. Тылеч посна школышто тӱҥалтыш класслам яра пукшена.
– Школда районышто эн тоштылан шотлалтеш, тугеже капитально олмыктымо проектыш пуртышаш улыт ыле огыл мо?
– Ик жапыште у школым чоҥымо шотышто эре ойленыт, но тиде шонымаш ыш шукталт. Садлан ынде документым капитально олмыкташ погенна. Мо лиеш – жап ончыкта.
– Тунемме оборудований шотышто ойлаш гын, школлан таче мо кӱлеш?
– «Образований» национальный проектын «Цифран тунемме кумдык» федерал проектше почеш, мыланна интерактивный доскам, шуко функциян оборудованийым пуэныт, латвич компьютер икшыве-влаклан, а иктым – туныктышылан.
– Таче кечылан могай предмет дене туныктышо кӱлеш?
– Тений гыч кажне школын штатыштыже советник лийшаш. Тудым кычалме, ындыжым муынна. Мыйым Юмо кольо чай: руш йылмым туныктышына дене нелылык ыле, но ты йодыш решатлалте – советникат, руш йылмым туныктышат ик еҥ лиеш. Сандене ынде чыла предмет дене туныктышо-влак улыт. Биологна декретыш кая, тудын олмеш весым муынам, «толам» мане – толеш гын, штатна петыралтеш. Обслуживатлыме шотышто персонална уке. Изи пашадар веле, сандене ты пашаш толшым муын огына керт. Меже адакшым ола пелен илена, шукынжо тушто пашам ыштат.
– Тугеже шушаш тунемме идалык гыч чылаже мыняр икшыве парт коклаш шинчеш?
– Ончылно эше тылзе наре жап уло, сандене раш каласен ом керт, но тиде чот 173-180 коклаште лийшаш. Икымше классыш кызытеш коло икшывылан йодмаш пурен, эше чыган йоча-влак толшаш улыт. Ӱмаште тиде чот тыгайрак лийын гын, ончыкыжым шагалем толыт.
– Иктаж-могай профиль дене ешартыш шинчымаш пуалтеш мо?
– Мемнан тымарте эреак физике-математике профиль лийын, но ӱмаште луымышо-латикымше класслаште тунемше-влак социально-гуманитарный направленийым ойырен нальыч.. Мемнан деч Озаҥ лишнырак, сандене нуно тудо велыш, тыгак Зеленодольск могырыш «ончат». А тидын деч ончыч физике-математике профилян латикымше классым тунем пытарыше-влак кокла гыч Санкт-Петербургышто да моло оласе вузлаште шинчымашым погат. Луымшо класс шотышто ойлаш гын, шуко икшыве ЕГЭ деч лӱдеш, сандене школеш ок код. Психологий могырым ончалаш гын, йоча видеоэскерымашым пеш нелын эрта. Тыге ыштыме уто, шонем. Но тиде – мыйын шонымашем.
– Марий йылмым туныктымо шотышто Тендан школышто таче сӱрет могайрак?
– Мемнан дене шукынжо рушла ойлат, шукын веле огыл – чылан. Шкемынат ава марий лийын, ача – руш. Калык кок йылме дене кутырымо кумдыкышто ила, но марий йылмым кажне классыште кугыжаныш семын тунемына. Тений Санкт-Петербургыш миен тольым да ужым: тушто могай марий шӱлышан еҥ-влак улыт! Шке йылмым йӧратат, аклат – чыла тиде шӱмешемак возо да «У тунемме ийыште эркын дене шочмо йылмынан кӱлешлыкше нерген чӱчкыдынрак ойлаш тӱҥалына» шонымаш вияҥе. Паледа, кызыт ынде у тунемме план почеш пашам ышташ тӱҥалына, тушто марий йылме дене шагатым пурташ йӧн ок лий гынат, урок деч ӧрдыжсӧ пашаш садак пуртена, шонем. Мемнан школ тоштернат пешак сайын пашам ышта. Марий йылмым ме огына йомдаре, шонем. Йылме ассимиляций писын кая, но варажым мӧҥеш пӧртылаш пеш неле лиеш, садлан шочмо йылмым йомдараш да мондаш ок лий. Тудыжо вет мемнан могай! Мурынажат, мутшат, а лӱм-влак могай ковыра улыт! Тений икшывына-влак этнофестивальыш миен толыныт да пуйто у шӱлыш дене пӧртылыныт – тугеже марий йылмына ок йом.
– Содыки чылажат школ вуйлатыше дене кылдалтын, туге?
– Конешне. «Минус» манмет уло гын, тудо – директорын. Тугеже тудо ала-кушто ала-мом ыштен шуктен огыл, а, можыч, шотыш налын огыл да йоҥылышрак лийын. Школын икымше лицаже шуко мом решатла школышто. Марий йылмым ок йӧрате гын, кузе тудо икшыве-влакым шӱмаҥда?
– Школым вуйлатыме пашаште ыштымыланда коло ий темеш. Пытартыш ийлаште ты сомылым шукташ нелыракын чучеш але…
– Ала-молан нелыракла чучеш… Палена, тукым вашталтын, но нелыже тыште огыл, шонем. Мемнан деке толыт икшыве-влак, кӧн ача-аваже, рушла каласаш гын, «поколение потерянных» улыт. «Мыйын йочам эн сай, мыйын йочам…» маныт. Коллективизм шӱлышеш огыл, а индивидуализм койышаным ончен-куштат. Ты шотышто нелырак, но йоча дене огыл, а ача-ава дене. Туге гынат пашам ыштена, кажныж дене вашкылым муаш тыршена.
– 2023 ийым Педагогын да наставникын идалыкышт семын увертарыме. Тудын деч мом вучеда? Тачысе туныктышылан мо кӱлеш?
– Тидым палемдынем. Мемнан туныктышо-влак профессионал мастарлык конкурслашке ушнат да сай лектышым ончыктат. Тений самырык педагог Оксана Николаевна Григорьева ден опытан Светлана Аркадьевна Григорьева районышто икымше верыш лектыныт. Содыки туныктышылан кугурак тӱткыш лийшаш. Пытартыш жапыште тиде шижалтеш, вет кугыжанышнат умыла – ты пашаште тыршыше айдеме дене моточ шуко кылдалтын. Тений 1 сентябрь гыч туныктышо-влакын пашадарышт 15 процентлан кӱза, тиде пеш сай. Конешне, шуко огыл, но тидланжат тау. Можыч, ончыкыжым калык дене вашлиймаш-шамычат лияш тӱҥалыт, кушто туныктышо тудо верыш шогалеш, кушто тудо чынжымак лийшаш. Ончыч вет тыге ыле: туныктышым ужмеке, еҥ-влак тудын дене вуйышт гыч упшыштым налын саламлалтыныт. Теве могай пагалыме айдеме лийын. Мыйын шонымаште, ме эркын дене тыгай сӱретышкак толына, калык умылаш да вес семынрак шонаш тӱҥалеш. Туныктышо деке пагалымаш лийшаш, тунам гына тиде шижмаш икшыве-шамычлан кусна.
– Шӱм-чонда таче эн чот мо верч йӱла? Могай шонымаш ласкалыкым огеш пу?
– Можыч, теме почеш ом вашеште, но илышыште эн тӱҥ – тыныс, шонем. Лишыл еҥна, тунемшына-влак кызыт специальный военный операций кайыме кундемлаште улыт. Но мемнан калык моткоч поро, сай: полыш кӱлеш – чылан ик ой дене гуманитарный полышым чумырена, оксам погена. Тений У ий вашеш тунемшына-влак «Ой, а тушто йоча-влак эмлымверыште кият» манын, акцийым увертарышт, костюмым ыштышт, фруктым погышт, автобусым мый дечем йодыч да йоча больнице ончылно представленийым ончыктышт. Тыгайым ужын, моткочак куанем. Тугеже пашам арам огына ыште. Тугеже икшыве-влакым чын корно дене виктарена, кеч-кунамат айдеме лийын кодаш туныктена. Кунам туныктышо тыгай акцийым темла – икте, но кунам ньога – тиде йӧршеш весе. А эн тӱҥжӧ – тӱнямбалне тыныс лийже. Тудо лиеш гын, молыжым эркын дене ыштена, шонем.
– Чон почын вашештымыланда тау, Надежда Анатольевна. Пашада ушнен толжо!
– Тыланда тау.
«Кугыеҥат, икшыве-влакат мемнан поро шӱман, сай улыт» , — каласыш Надежда Анатольевна. Паледа, вес семынже лийынат ок керт, вет школ – тиде селан рӱдыжӧ, тӱҥ верже, сандене примерым калык тудым вуйлатыше дечат налеш. Тиде чолга, ончыко шонен моштышо, икшыве-влакым йӧратыше, шке пашажым сайын палыше Помар селан шочшыжо – Россий Федерацийын Почётан доноржо. Тидын нерген тудо ойлаш ок йӧрате гынат, мый садак каласем: вӱр тунам тунемшылан – тулык икшывылан – кӱлын. Теве могай тудо – Мамасево школ директор!
Г.Кожевникова
