Лӱмгече
Тӱҥ поянлыкна да чапна – уста да поро калыкна
Те паледа, Морко районым лӱмгечыж дене саламлаш Онар патыр толын? Район рӱдысӧ площадьышке тынар шуко калык погынымеке, тудо толдежат кертын огыл. Сценышке кӱзен шогалын, йырже марий тӱр вургеман икшыве-влакым чумырен, уло калыклан увертарыш: «1924 ийыште Сорла тылзын 28 кечынже Морко кантон ышталтын. Ме таче, лач ты кечын, тудлан 100 ий теммым палемдаш погыненна…» Да погыныш-влак велке кидшым нӧлталын, кажнылан манме гай ешарыш: «Тиде тыйын шочмо верет, тыйын пыжашет, ача-ава кундемет. Тышечын тыйын илыш корнет тӱҥалеш, вӱден кая да умбакыже кугорныш луктеш». Тыгай мут деч вара кеч-кӧат, гимн йӱкеш рыҥ шогалын, Морко улмыж дене кугешныме кумылым шиже векат.
Чон почын да шылтыде
Пайрем тӱҥалме нерген увертарымеке, сценыш Марий Эл вуйлатыше Юрий Зайцев кӱзыш.
– Тендан кундемда моторлыкшо да шкешотан улмыж дене, йӱлаже да, мутат уке, талантан еҥже-влак дене чапланен. Районын курымаш историйже ятыр тукымын паша да сӧй подвигшым ушен шога. Тачат тудын шочшыжо-влак эллан служитлыме данле йӱлам шуят, экономикым вияҥдат, шочыктышо да творчестве куатыштым пашаш ушат. Морко район республикнам вияҥдымашке кугу надырым пышта да шкежат ий гыч ийыш тӱзлана… Пагалыме йолташ-влак, шочмо Морко райондан, Марий Эл Республикнан да кугу Российнан улан илышышт верч тыршымыда ушнен толжо! Пайрем дене! – каласыш Марий Эл вуйлатыше да икмыняр еҥлан Марий Эл Республикын Почётан лӱмжым пуымо нерген документым да Марий Эл Правительствын Почётан грамотыжым кучыктыш.
Морко кундемын шочшыжо-влакым тыге аклымым ужатат, умылет: районын тӱҥ поянлыкше да чапше – тиде еҥ-влак. Пашам йӧратыше, шонымашке шуаш тыршыше, весылан полшаш ямде улшо, шочмо кундемым уло чон дене пагалыше. Тыгак кугешнен ойлыш шке калыкше нерген Морко муниципал район вуйлатыше Светлана Иванова. А район администраций вуйлатыше Александр Голубков тиде шонымашым умбакыже вияҥдыш: «Ик курым жапыште йол ӱмбак шогалме да вияҥме тыглай огыл корным эртыме, но изи Шочмо кундемна нерген шонымашна тугаяк кодын да кодеш. Мыланна тудо тыглай кундем огыл, а тӱшка пӧртна, тӱвырана да йӱлана. Тидыжак мемнам ик кугу ешыш ушен шога».
Шӱдӧ ий муниципал образованийлан шукат да шагалат огыл, но тиде районын историйжым шарналташ, таче куш шумынам аклен ончалаш да шушаш жаплан планым палемдаш сай амал. Тыгай ойым луктын каласыш эл кӧргӧ политике, верысе самоуправленийым вияҥдымаш да юстиций министр Антон Мирбадалев да ешарыш: «Район вияҥеш, да тудын сай ончыкылыкшо уло. Тидыже тушто илыше-влакын тыршымышт негызеш ышталтеш».
«Могай гына пашам огына шукто, ме чылажымат чон дене да калыклан ыштена», – каласыш Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше Наталья Пушкина. Тудо тидым Морко кундемеш шочшо-влак лӱм дене, нуным аклен ойлыш да районлан умбакыже тӱзланаш тыланыш. Кугыжаныш Погынын вес депутатше, «Передовик» ялозанлык артельын председательже Юрий Игнатьеват, районым 100 ияш лӱмгечыж дене саламлен, тудлан кужу ӱмырым тыланыш. «Эн ончыч тиде тыланымашым кунар еҥ тышке толмо дене кылдынем ыле. Но вара вес шонымаш ушыш пурыш: ик мешакыште кунар уржа пырче уло, тунар ийым Морко районлан тыланем!» – мане тудо. Мутат уке, мланде пашам да тушто ыштыше-влакым аклыше вуйлатыше гына тыге ойлен кертеш.
Мыняр саламлыме мут йоҥгалте, кажныже калыкнам чапландарыме дене кылдалтын ыле. Мыняр муро-куштымаш сцене гыч кумылым савырыш, чылажат тудлан ыле. Марий Элын палыме артистше, Морко районын усталык коллективше, марий эстраде шӱдыр-влак тудым куандарышт. Тидым калыкна сулен.
Команмелнат, кӱслеат…
Пайрем тӱҥалтыштак сцене ончыч ял илем-влакын еҥышт колонно дене эртышт. Да нуно лишнак шке кудышт деке чумыргышт. Кажныже тудым мо дене гынат ойыртемалтшым ышташ тыршен, пайрем сийым ӱстелыш чумырен. Тӱрыштак Унчо ял илемын кудыжо тыглай, но йоҥгыдо улмыж дене ойыртемалте. Тушко Унчо ден Шлань тӱвыра пӧртласе фольклор коллектив-влак иктеш шыҥеныт ыле. Адакше тусо этно-тӱвыра комплекс вуйлатыше Алексей Иванов Морко районын 100 ияш лӱмгечыжлан эн сай логотипым ямдылыше семын район администрацийын грамотшо дене палемдалте. Ты логотипым ме сценыште эн коймо верыште ужна. Кундемын йӱла дене кылдалтше палыш кочкышыжым пӱчмӧ деч ончыч Юмын мутым пелешташат Алексейланак ӱшанышт.
Кокласола ял илемын ӱстел сийже, поснак подкогыльжо, чесле ыле. Воктенак баян дене калыкым куштыктеныт. Красный Стекловар ял илемын кудывечыже тусо руш калык йӱлалан келыштарыме дене ойыртемалте. А Октябрьский ял илемын кудыжо марий, руш, татар калык кочкыш дене вашлие. Тыште уста озавате Нина Яковлеван (Кузнецован) усталыкше шижалте – тудо команмелнам пеш тутлын кӱэштеш. Но эн ойыртемалтшыже – тусо Эҥерсола школышто музыкым туныктышо Наталья Павлован кӱсле дене шокталтымыже да тунемше рвезе-влакын тӱмырым пералтымышт шочмо велем шарныктарышт.
Моло ял илемын кудыштыштат шке кундемыштлан келшен толшо могай-гынат ойыртем шижалте.
Оҥай, кумылым савырыше
Морко тӱвыра да каныш рӱдер воктене «Библиосквер» интерактивный площадке пашам ыштен. Тидлан районысо книгагудо системе вуйын шоген. Тыште йоча-влаклан квест-модыш пеш келшен. Нунылан «Морко вел» турист йолгорно да тушто куд чарналтыш темлалтыныт. Кажныштыже районын историйже дене кылдалтше могай-гынат йодышлан вашешташ кӱлын. Мутлан, иктыште Морко районышто шочшо писатель ден поэт-влакым фотошт гыч палыман. Весыште иктаж-кудыжын почеламутшым йӱкын лудман. Кумшо чарналтыш легенде дене кылдалтын. Йодын кертыт: Онар – Морко районын але вес районын патырже? Вет ты шотышто тӱрлынат ойлат. Шкенан районын манат гын, умылтарен моштыман. Але Карман курык дене кылдалтше тӱрлӧ йодыш лийын кертеш. Вес чарналтышлаште йомакым шарналтыман але туштым палыман. Книгагудо пашаеҥ-влак тыгай йодышлажым интернет але книга гыч налме дене огыт серлаге, шукыжым шке шонен луктыт. Тидын денат тудо оҥай да йоча кумылым савырыше.
Воктенак Морко ковай-влакын ямдылыме изделийыштым темлыше ярмиҥга кугурак-влакым чумырен. Ик ӱстелыште – тӱрлымӧ наста, весыште – ургымо сату, кумшышто – эмлык шудо, нылымшыште – атеш темкалыме шудо чай… Мо тиде? – ӧрынат колтет.
– Тидат мемнан паша, – каласыш Морко районысо книгагудо системын директоржо Маргарита Семёнова. – Ме кодшо ийын социально виктаралтше коммерческий огыл организаций-влак коклаште Марий Эл вуйлатышын грантшым сеҥен налынна. «Морко ковай-влак» арт-терапевтический мастерской» социальный проектым ямдыленна ыле. Тудым тений январь гыч илышыш пурташ тӱҥална. Сулен налме канышыш лекше ӱдырамаш-влакым кумыллан келшыше тӱрлӧ паша дене савыраш шонен пыштышна. Тӱҥалтыште Моркысо да Унчысо кидмастар-влакым тӱрлаш туныкташ ӱжна. Нунын деч шкежат тунемна, вара шке ты пашам шукташ тӱҥална. Проект окса дене ургышо-тӱрлышӧ машинкым нална. Тудын дене пеҥгыде куэм гыч сумкам ургаш тунемна. Тӱҥалтыште тыпи-туперак ыле, но вара пеш сӧралын лекте. Оҥыш сакышаш кулон ден значоклам тӱрлаш тӧчышна. Тӱрлеман салфеткына-влак калыклан пеш келшат.
А кеҥеж тӱҥалтыште Морко ковай-влак Карман курыкыш коштыныт, тӱрлӧ эмлык шудым погеныт. Тудым коштен, пакетлаш оптеныт. Шудо денак чайым шолтен, аралаш йӧршын атыш темкаленыт. Да чыла тидым ужалымашке луктыныт. А мо, пеш оҥай йӧн. Эсогыл кочкышыш пыштышаш тутло ӱпшан да таман шудым сад-пакчаштышт ончен кушташ тӱҥалыныт. Теве могай кӱлешан пашалан таратен книгагудо пашаеҥ-влакын темлыме социальный проектет.
Уэмше тоштерыште…
Тиде пайрем кечынак Морко посёлкышто олмыктымо деч вара М.Н.Янтемир лӱмеш сылнымут-этнографий тоштерым почмо.
– Тоштерна чынжымак тоштемын ыле. Вӱдат, канализацият, санузелат лийын огытыл. Оралтат, леведышат шолдыргаш тӱҥалыныт… Санденак капитально олмыкташ проект ден смете документацийым ямдылен, экспертизым эртен, ӱмаште «Тӱвыра» нацпроектыш йодмашым пуэнна. Тушко пурен, оксам налмеке, тений шошым олмыктымо пашалан пижме. Вич тылзе утла жапыште чыла шотыш кондымо, зданийым кӧрго гычат, тӱжвачынат ковыжлымо. Таче тудо пеш сӧралын, уын коеш, йӧнан лийын, – каласыш ты тоштерлан вуйын шогышо «Морко район тоштер» МБУК директор Марина Александрова да ешарыш: – Тау Людмила Николаевна Яковлевалан, тудо тунам район администрацийын тӱвыра, спорт да туризм пӧлкажым вуйлатен, мыйын оем умылен вашлиймыжлан да кугу шӱкалтышым ыштымыжлан. Чаманен каласаш логалеш, ӱмыржӧ гына кӱчык лие. Теве тачак районысо сӱрет мастар-влакын пашашт дене палдарыше «Морко – шерге кундемем» выставкым почна. Тиде проектымат тудак сайлан шотлен, районын лӱмгечыжлан ышташ кӱлеш манын.
Олмыктымо деч вара тоштерым да выставкым почмашке Марий Эл вуйлатыше Юрий Зайцев ден Марий Элын тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрже Константин Иванов толыныт ыле. Морко район тоштер вуйлатыше нуным у тӱсым налше тоштер дене палдарен да тыгай кугу пашам шуктымылан, мутат уке, Марий Эл правительствылан да тудын вуйлатышыжлан таум ыштен.
Выставкым почмашке Йошкар-Ола гыч Морко вел ушемын еҥже-влакат толде ышт чыте. Да вес семынже лийынат кертын огыл, вет тушто Морко кундемын кызытсе сӱрет мастарже-влак да нунын пашашт дене палыме лияш сай йӧн ыле. Родион Александров, Андрей Алексеев, Надежда Арсланова, Мухамед Гайсин, Леонид Герасимов, Александра Музурова, Елена Тимофеева – нунын коклаште пеш самырыкшат, ийготанжат улыт. Да тиде ойыртемым ончыде, кажныштын сӱретышт могай-гынат усталык шижмаш да шонымаш дене шыҥдаралтше ыле. А шке пашашт дене шке палдарымышт эшеат сай шарнымашым кодыш.
Уэмше тоштерым да выставкым ончен савырнымеке, Морко вел ушемын еҥже, МарНИИЯЛИ-н директоржо Людмила Григорьева район тоштер вуйлатышылан шымлыше институтын лукмо у книга-влакым пӧлек шотеш кучыктыш да пеш сай шонымашым каласыш:
– Ме кажныже усталык дене йӱлышӧ чонан улына да кече еда шуктымо пашана дене шке районнам, республикнам, элнам вияҥден толына. Тек эре тыгак лиеш. Изи Шочмо кундемнам йӧратымына, тудлан ӱшанле улмына да тыршымына арам огыт лий – районланна умбакыже пеледалташ, шочмо йылмыланна эреак шочмо да лишыл лийын кодаш полшат.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: Марий Эл вуйлатыше Ю.Зайцев саламлыме мутым ойла; пайремыш Онар толын; киндым шочыктышо кушкеш; Унчо ял илемын кудыштыжо; эн сай логотипын авторжо – А.Иванов; Эҥерсола школын кӱслезыже Н.Павлова да тӱмырзӧ-влак; йӱкын лудмо тат; М.Семёнова; М.Александрова ден Л.Григорьева; Морко сӱрет мастар-влак Р.Александров, Л.Герасимов, Н.Арсланова, Е.Тимофеева, А.Музурова; уэмше тоштер; тоштерысе экспозиций.
Авторын да И.Речкинын фотошт
