Мер Каҥашым вуйлатыше, оньыжа Эдуард Александров дене вашмутланымашым темлена
– Эдуард Васильевич, айста тышеч тӱҥалына. Родо-тукым калык-влакым ончалаш гын, Мер Каҥаш, Марий калык погын статусан мер ушем – марий калыкын гына.
– Таче Россий кумдыкышто шуко мер толкын уло, кажнын – шкенжын корныжо. Финн-угор регионлам ончалаш гын, калык дене кылдалтше мер организацийым Мордовийыште ыштеныт, Одо кундемыште «Удмурт кенеж» – нуно погынымашым, конференцийым але съезд манын эртарат. А мемнан марий калыкын – Погын, кудыжын уке членство, уло калыкын вийже. Теве тачысе Погынышкат делегат-влак тӱрлӧ регион да республикысе районла гыч толыныт; нуно тӱрлӧ мер организацийыште, тӱрлӧ партийыште шогат, тӱрлӧ юмыйӱлам кучат, но чыланат иктӧр улыт. Погыныш нуно толыныт марий калыкын пашажым иктешлаш, ончыкылык пашам шукташ темлымаш дене. Тачысе погынна Марий Эл кумдыкышто Россий кӱкшытыштӧ эрта.
Погын пелен ыштыме ыле Мер Каҥашым, кудыжо черетан Погынышто темлыме резолюцийым, темлымаш-влакым Погын гыч Погын марте шуктен шога.
– Оньыжалан сайлалтмек, кандаш ий жапыште Мер Каҥашын структурыштыжо (чоҥалтмаштыже), паша радамыштыже ятыр вашталтыш ышталтын. Тудын лектышыже могай?
– 2016 ийыште Калык погын Оньыжан сапшым мыланем кучыктымек, пашам тӱрлӧ корно дене ышташ тӱҥалме нерген шонаш тӱҥална. Куд комиссийым чоҥышна, нунын еҥышт-влак таче да эрла Погынын вич секцийыштыже чолган пашам ыштат.
Тылеч ончычат Мер Каҥашын еҥже семын регионлашке лектын коштмо годым да пленарный заседанийлаштат шуко гана колалтын: теже республикыште погынеда, икте-весе дене вашлийын кутыреда, а вот регион-влак дене нимогай кыл уке, 4 ийлан ик гана веле погынена. Оньыжалан сайлымекышт, шонымаш лекте – тӱҥалаш кӱлеш регион-влак дене пашам ышташ. Икымше тыгай ошкыл 2017 ийыште лие, тунам Свердловск областьыште кугу форумым эртарышна. Пермь область, Пошкырт кундемла гычат ушненыт, Марий калык погыныш 300 делегатым погенна ыле гын, тушко 400 наре еҥ толын. Тышке ушненыт верысе власть кучем, икмыняр район вуйлатыше-влак, куштыжо марий-шамыч илат. Тыгак Киров область, Башкортостан Республик дене кылым ыштыме. Тылеч вара ик пленумым регионышто, иктым олаште эртарена. Президиум кажне тылзын погына, икмынярже – регионышто, икмынярже – республикысе районлаште, а утларакшым Йошкар-Олаште. Тыгай радамым йӱлаш пуртенна.
Таче пеш виян команде погынен манам. Кажне район да регион дене, кушто уло мемнан Мер Каҥашын еҥже, кыл моткочак сай. Ме правительстве кӱкшытыштӧ серышым возена, миен-толын, могай-гынат конференцийым, форумым, семинарым эртарена. Пашам ышташ куштылго, кунам актив ик ой, ик кумыл дене ила: кузе ыштышашым тунамак темла да тунамак ышташ тӱҥалеш.
– Тыланда Марий Элын кум вуйлатышыж дене вашлийын мутланаш, тургыжландарыше йодышым радамлен, ик ойыш шуын, пашам ворандарен колташ перна. Умылымаш уло? Полыш ышталтеш?
– Тылеч ончычсо кок вуйлатыше: иктыже 2016 ийыште, весыже 2020 ийыште – Мер Каҥашым вуйлатыме пашаштем сугыньым пуэн. Юрий Викторович Зайцев дене кок ий утларак пашам ыштена. Каласаш кӱлеш, ме шуко ойлена икте-весе кокласе умылымаш нерген. Вуйлатыше вес национальный регион гыч толын, сандене калык дене кылдалтше могай йодыш-влак лийын кертмым сайын умыла. Марий Элыш сайлалт толмо икымше кечылаштыжак, Мер Каҥашын еҥже-влакым ӱжыктен, марий тӱняште могай тӱткӧ йодыш тургыжландарыме нерген йодын. Ме каласенна: марий калыкын уло кажне ийын эртаралтше виян пайремже, тудо кушкын толеш, олала да районла гыч гына огыл, вес регионла гычат лӱмын толыт. Мемнан республикнам марий калыкын рӱдыжӧ семын ончат. Куан ыле, тений кеҥежым Пеледыш пайремым почмаште саламлымыж годым Юрий Викторович тиде кумда марий тӱнялан Пеледыш пайремым кугыжаныш официальный пайрем семын увертарыш, кечыжымат палемдыме – июнь тылзын кумшо шуматкечыже.
Весе: эше могай пӱсӧ йодыш уло манын йодмек, учебник-влакым федеральный переченьыш пуртымо нерген луктын каласышна. Кугыжаныш йылме комиссий, Образований да науко министерстве, Туныктыш институт пырля шуко пашам ыштеныт, чыла ямде. Тиде йодыш дек уэш-пачаш пӧртылына, но нигузе шӱкал колтен огына керт манын ойлышна. Моткоч куанле увер – учебный пособий гыч учебникыш савыраш да федеральный переченьыш пуртымо паша пытартыш этапыште улеш.
Тачысе погынын оргкомитетшым вуйлаташ темлымекат, Юрий Викторович кумылын кӧнен. Тиде пашалан кодшо ий шошымак ямдылалташ тӱҥалынна, пашаче группым ыштенна, кум алмаштышыже – Михаил Зиновьевич Васютин, Константин Анатольевич Иванов да мый – кажныже, шке сомылжым шуктен, тиде Погын деке лишемынна.
– Те тыгак ынде Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше улыда. Законодательный кучем ден Мер Каҥаш коклаште могай кылым ужыда?
– Тыште кыл икте – Кугыжаныш Погынын депутатше – тыгаяк айдеме, кудыжо мер тӱняште пашам ышта. Кажне депутатым калык сайла, тудо калык дене пашам ышта, калык йодмашым шукташ тырша. Тиде кӱкшырак кыл, калык ден законодательный орган да исполнительный власть коклаште ешартыш кӱвар манам.
– Марий йодыш нимучашдыме. МЭТР-лан пуымо интервьюшто каласышда, ятырже икымше Марий погын годсекак шӱкалалт толеш. Мутлан, шочмо йылме дене кылдалтше йодышым налаш гын…
– Марий калык погынын эртыме корныж нерген книгам лукташ тӱҥалмеке, мый кажне погынын протоколжо-влакым келгын шымленам. Да, йодыш-влак шукыж годым погын гыч погыныш нунак лектыныт, поснак туныктымаш, йылме, йӱла дене кылдалтше лийыныт.
Йылме йодышыжо таче кечынат пуйто иктак, но сынже весе. Тунам туныкташ кӱлмӧ, безграмотностьым пытарыме, книга-влакым лукмо нерген шуко кутырымо гын, таче ме йылмым арален кодымо нерген ойлена. Ешыште шке шочмо йылме дене шагал кутырена. Тиде мемнан, марий калыкын гына огыл, моло калыкынат йӧсылыкшӧ. Но кунам йочана-влакым школыш, йочасадыш колтена, йодмашым возымо годым шочмо йылмым тунемаш кӱлеш але уке графашке ме шукыж годым «уке» манын шындена, йот йылмым серена. Южгунамже молан шочмо йылме кӱлеш манмымат колалтеш.
Мый нимынярат тореш омыл тыгай еҥ-влаклан, кӧ йылмым ынеж тунем. Но… Мер тӱняште пашам ыштымем дене шуко гана ужынам, кунам самырык ӱдыр-рвезе-влак «Молан мый денем марла кутырен огыдал?» ӧпке мутым шке ача-аваштлан ойлат. Таче ме шуко моштена, шуко лудына, книга, литератур шуко уло. Интернетыште, кугешнен каласаш лиеш, марий шрифт, марий алфавит, марла кусарыше улыт, теве марий синтезатор почылтеш. Тиде пашам вияҥдымылан Андрей Валерьевич Чемышевлан да командыжлан кугу тау. Тачысе Погынышто тудын вуйлатыме «Еш да цифровизаций» секций пашам ышта. Сандене каласыман: йылмым тунемаш чыла йӧн уло, но ала-молан вес кундем гычын, вес эл гычын улшо-влак тунемыт марий йылмым, а ме шкеже ӧрканена. Шочмо йылме ок йом, тудо мемнан вӱрыштӧ, чылалан тидым кучылт мошташ темлем.
– Мер пашаште ой-каҥашым пуышо-влак деч посна нигузе. Те илышыште кӧлан эҥертеда?
– Мер паша эре манме гай каныш кечын ышталтеш, шке тӱҥ паша деч ярсен, вес районышко але вес регионышко мероприятийыш кудалат. Мый таум каласем шке ешемлан, мер пашашке ушнымекем, эре пырля улыт. Каласен кодем, ныл йочанат Марий самырык тукым слётышто вуйлатышат, лужавуят лийыныт, шкештак программым возат. Марла ойлат, эсогыл «Те олаште иледа, кузе тыге яндарын марла кутырен моштеда?» йодыт. Кузе ача-ава мер пашаште пашам ыштат, йоча-влакат тыгак шӱмаҥыт.
Весе – мер толкынышто илыше да пашам ыштыше, тиде кумда тӱням ужшо кугурак еҥ-влак влак деч посна огеш лий. Мыйым мер тӱняшке кондышо еҥ, кийыме верже пушкыдо лийже, тиде Юрий Петрович Русанов. Жапше годым тудо Марий калык конгресс вуйлатыше ыле, шкеж дек алмаштышыжлан ӱжӧ, вара мыланем ӱшанен кодыш. Тыгерак пырля пашам ышташ тӱҥална.
Оналмаш Мочаев Валерий Александровичын шонымашыже, темлымашыже шуко. Тудо кумда шинчаончалтышан, могай корно дене кайышашым ончылгоч пала. Калык коклаште кугу лӱмым налын.
Кугыжаныш кучем гыч кугу таум каласем тиде пашам ыштымаште, мутат уке, Михаил Зиновьевич Васютинлан. Тудо марий тӱням гына огыл, финн-угор тӱням, вес калыкын илышыжым келгын пала. Тудын деч моткоч шукылан тунемынам. Тӱвыра министр улмыж годым тудак мыйым Самырык театрын директоржылан налын. Кугешнем, кугыжаныш пашаште веле огыл, мер толкыныштат пырля пашам ыштена. Финн-угор калык-влакын ассоциацийыштын президиумышто Михаил Зиновьевич председательын алмаштышыжлан шотлалтеш, а мый президиумын еҥже улам
Тыгаяк сай туныктышо, сай эҥертыш, сай йолташ манам Лариса Николаевна Яковлева. Тудын калык дене пашам ыштыме опытшо кугу, тудак мемнам ямдылен самырык тукым слёт гыч кызытсе вуйлатыше марте. Тачат ме пырля ыштена, икте-весылан каҥашым пуэна. Кеч-могай йодыш дене мияш лиеш, нигунамат ок шӱкал.
– Вашмутланымашна Погын деч икмыняр кече ончыч лийын. Погыныш толшо делегат-влак эрла Оньыжам сайлат. Йодде ом код: Тендам уэш сайлат гын, пашам умбакыже шуяш кумылда могай? Вийда, йӧнда улмым шижыда?
– Таче кечым каласаш гын, кумыл моткочак сай. Мый дечем икана радиопередачыште «Эдуард Васильевич, Те вич йочан улыда, тугеже моткоч пиалан улыда, очыни» манын йодыныт ыле. Мый тунам вашештышым: «Пиалан огыл, мый поян улам! Кунам уныкам шочеш, тунам пиалан лиям. Таче (мутланымашна 25 октябрьыште лийын – Л.С.) 5 шагат эрдене мый коча лийынам, сандене моткочак пиалан улам».
Йодышын вес ужашыжлан тыге вашештем: шижам, мер толкынышто пашам ышташ вий-куатем уло, кыл моткочак сай мер тӱнян еҥже-влак дене, эше умбакыже ышташ, ала-кӧм туныкташ ямде улам. А эше ик гана сайлыме шотышто: Оньыжалан шогалтышаш еҥым калык погын темла, Оньыжам калык погын ойыра, чыла калык деч шога.
– Икымше уныкада шочмо дене саламлена, Эдуард Васильевич. Тугеже марий тӱня эше ик айдемылан ешаралтын. Мер пашана ушнен толжо, Погынын пашаже лектышан лийже.
– Тау, туге лийже.
Лидия СЕМЕНОВА мутланен
