Марий АССР культурын сулло пашаеҥже, Марий Элын калык писательже Зинаида Федоровна Каткован шочмыжлан 7 октябрьыште 100 ий темын. Тидын вашеш Кужэҥер районысо книгагудын пашаеҥже-влак «Живой родник творчества» сылнымут марафоным эртареныт, а писательын шочмо Старсела ялыштыже шарнымаш стелым почыныт.
Чапкӱ
Марий сылнымутеш келге кышам да кодышо писатель-землячкышт лӱмеш шарнымаш кӱм шогалтыме нерген ой вич ий ончычак, Зинаида Каткован 95 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше «Куатле илыш тамым паленам…» литератур пайремыште, шочын. 2021 ийыште Кужэҥер книгагудо системын вуйлатышын алмаштышыже Любовь Осинина «Старсела ялын сылнымут шӱдыржӧ» проектым возен, Марий Элын тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министертсвын увертарыме Национальный политике шотышто программыш йодмашым пуэн. Пиалешышт, сеҥышыш лектыныт, нунылан 60 тӱжем теҥгем ойыреныт.
Шонымаш тӱрлӧ лийын: ала шарнымаш оҥам, ала чапкӱм ышташ, Волжский кундемышке Роза Рыбаковалан пыштыме кӱм ончалашат миен коштыныт. Ял калык дене каҥашымек, стелым ышташ кутырен келшеныт, верым палемденыт. Тыге 23 июньышто чапкӱлан негыз пышталтын.
– Старсела ялын уста кидмастарже Геннадий Семенович Гаврилов ден Василий эргыжлан, тротуар пыштымаште тыршыше Николай Таныгинлан, Юрий Носовлан кугу тау. Нунылан Владимир Ягодаров, Александр Жилкин, Валерий Анисимов, Николай Каширский, Михаил Петухов полшеныт. Нигӧат вуйым шупшын огыл, – ойла пашалан вуйын шогышо Любовь Павловна.
Поэзий кумыл
Стелым ыштымаш – ик кугу паша, а сылнымут марафон – проектын кӧргӧ сынже, поянлыкше, содержанийже. Тудлан тӱҥалтышым тений 19 апрельыште Кужэҥер рӱдӧ библиотекыште пыштыме, «Марий книга издательстве» савыктыш пӧртын тунамсе директоржо Юрий Соловьев, Марий Элысе писатель ушем вуйлатыше Светлана Архипова, «Ончыко» журналын пашаеҥже Борис Шамиев да Марий Элын калык поэтше Геннадий Сабанцев шергакан уна лийыныт. Тылеч вара марафон ик книгагудо гыч весыш куснылын. Кеч-куштыжат тӱрлӧ семын эртаралтын гынат, шонымашыже иктак кодын – ме сылнымут мастар Зинаида Катковам шарнена, аклена, пагалена, тудын возымыжым лудына. Визым книгагудын пашаеҥже-влак (вуйлатыше – Н.Петрова) пайремышке тӱрлызӧ, почеламутым возышо автор, кужэҥер ӱдыр Ираида Степановам ӱжыныт. Кугу Лаждӱр библиотекыште (вуйлатыше – Э.Липатникова) «Илыш памаш», Салтакъялыште (вуйлатыше – Н.Петухова) «Зинаида Каткован илыше памашыже», Йӱледӱрыштӧ (вуйлатыше – С.Петухова) «Старсела ялын сылнымут шулдыржо», Шорсолаште (вуйлатыше – И.Милютина) да Токтайбелякыште (вуйлатыше – О.Мокеева) «Кушто улат, пиалем?», Коҥганурышто (вуйлатыше – С.Иванова) «Куатле илыш тамым паленам…», Руш Шойышто (вуйлатыше – М. да Л.Светлаковамыт) «Илыше памаш», Ӱштымбалне (вуйлатыше – В.Иванова) «Тыштак улмаш пиалем» поэзий шагатым эртареныт. Чылажат, историеш кодаш манын, йошкар коман кугу альбомеш пышталтеш.
Руш Кугунур книгагудышто
– Любовь Павловна, тендан дене вашлийын мутланаш кумылем уло. Кузе вашлийына? – писательын шочмыжлан 100 ий теммылан пӧлеклалтше материалым ямдылаш шичмеке, Л.Осинина дек йыҥгыртышым.
Кутырен келшымек, икмыняр жап гыч уэш йыҥгыртен каласыш:
– Эрла Руш Кугунур книгагудышто сылнымут марафоннам кучыктена. Толза!
Кушкыжмын Руш Кугунур книгагудышто лийым. Оралте моткоч тошто, леведышыжат шӧрын каен пытен. Но пӧлемыш пурымек, олтымо коҥган шокшыжым шижат, а калык ятыр (пӧлемын шыгыржым шотыш налаш гын, шыҥ-шыҥ манашат келшен толеш) погынымек, тыште эшеат шокшо лие. Толшо-влак коклаште пӧръеҥ-влакат койыт, тидыже поснак куандара.
Книгагудышто 25 ий тыршыше Вероника Ямбатрова писательын книга выставкыжым чумырен, пайрем программым сылнымут модыш негызеш ямдылен. Йоча-влакымат ушен: Руш Шой школын тунемшыже-влак Александра Юферева. Евгения Кольцова, Карина Никонова да Алексей Ямбатров марий поэт-влакын почеламутыштым сылнын лудыч.
– Изи-шамыч тачысе вашлиймашым ӱмырешлан шарнен кодыт, илен-толын, нуно ялнам умбакыже вӱден наҥгаяш тӱҥалыт. Поэт да писатель-влак мом возымыштым шке шӱм-чон кӧргыштышт куштат, ашнат да тӱжваке луктын пыштат. Тыште – марий калыкын илыш койышыжо, тудым аклен, саклен илышаш улына, – тыланен каласыш Чодраялын пагалыме еҥже Юрий Ямбатров.
З.Каткован шочмо ялже
Вашлиймаш тӱҥалтыште виртуальный экскурсий йӧн дене писательын шочмо Старсела (рушлаже Верх-Ушут) ялже дене палымым ыштышт. Ончен шинчет да, чынжымак, пуйто Зинаида Федоровна дене, кидпӱан гыч кучен, урем дене ошкылат – чылажат раш сӱретлалтеш. Кызыт тыште 40 наре сурт уло, моло ялласе семынак, пустаҥше пӧрт-влак ешаралтыт, школ 2007 ийыште петырналтын, 90-шо ийлаште колхоз вий дене чоҥен шындыме мотор йочасадышке тунам 90 утла икшыве коштын гын, кызыт – 12 ньога. Социальный учреждений кокла гыч тӱвыра пӧрт, библиотеке, медпункт улыт. Часамла волгалтеш, Нефтянка пӱя йылгыжеш, пушеҥге ятыр кушкеш. Садеран-ломберан ялжым Зинаида Каткова Шернур педтехникумышто годымак рушла возымо почеламутлаштыже моктен, нине почеламут-влак варажым, 1992 ийыште, «Страницы жизни: из поэтич.тетради» сборникеш савыкталтыныт. А вет З.Катковам тымарте шукынжо прозаик семын веле палат.
Тудын шочмо пӧрт олмыштыжо кызыт Николай Осининмыт суртым шынденыт. Басовмытын (ача-аважын фамилийышт) пӧрт ончыланышт кушшо кугу арамам тулыкла койын шогышо кугу пундыш гына шарныкта. 1981 ийыште Зинаида Федоровнан ялышке толмыж годым арама воктене сниматлалтме фотожо Кужэҥер рӱдӧ библиотекыште аралалтеш.
Мо тугай пиал?
З.Каткова рушла-марла возен. «Кушто улат, пиалем?» романже посна книга дене марла 1965 ийыште лектын. Рушлаже «Где ты, счастье мое?» книга кок гана савыкталтын: Москваште. «Современник» (1974 ий) да Марий книга издательствыште (1973). Тиде романым ятыр тукым йӧратен лудын, лудшыжо кызытат уло манын ӱшаныме шуэш.
– Комыштыжо сӱретан «Кушто улат, пиалем?» книгам мый 6-шо классыште тунеммем годымак лудаш тӱҥалынам. Оршанке педучилищыщте тунемше акам У ий каникуллан толмыж годым конден. Пелыжым лудын шуктенам – пеленже наҥгаен. Мый ялысе библиотекыш йодын миенам. А тушто вашештеныт: «Тыланет тиде книгам лудаш але эр». Но варажым тиде романым лу-лучко пачаш лудынам, – шарналтен каласкалыш Любовь Павловна.
Пиал… Марий калыкын писательже Зинаида Каткова мом вара пиаллан шотла, палаш оҥай. Марафон альбомеш, повесть гыч ойырен налын, сералтыме ойым лудам: «А те паледа, мо тугай пиал? Пиаллан миллион наре оксам ышташ огеш кӱл.
Пиал – тиде кунам тый нигӧм от вучо, а нуно толыт да кумылым кӱзыктат…
Пиал – тиде кунам лаштыкыште але кӱ дене возымо шомак шокшо одеал дечат чот ырыкта…
Шӧрлыкыштыда уке?
Проектын авторжо Любовь Осинина 29 ий Верх-Ушут книгагудышто ыштен, пытартыш 11 ийже Кужэҥер рӱдӧ библиотекыште тырша, кызыт – вуйлатышын методике паша шотышто алмаштышыже. Марий сылнымутым йӧратымыже вигак шижалтеш. Теве Руш Кугунурышто калык дене вашлиймаш годым З.Каткован чыла манме гай произведенийже-влак: «А вуй ӱмбалне яндар кава» (1977), «Юлымо пӧрт» (1972), «Живой родник» (1978, 1983), «От себя не уйдешь» (1982), йоча-влаклан возымо «Сомсок» – нерген туге оҥайын каласкала, чумыр содержанийыштымат ушештара. Кызыт, шылтыде каласыман, марий сылнымутнам шагалын лудыт, сандене теве тыге, Любовь Павловна семын, марла лекше у книга-влак нерген калык коклашке лектын каласкалаш гын, лудшына-влак радам ала ешаралтешат ыле.
– Чаманен каласаш логалеш, Зинаида Каткован ятыр книгаже, эсогыл «Кушто улат, пиалем?» романже да молыжат, районысо библиотекылан фондыштышт кодын огытыл. Мо улыжат моткоч тоштемыныт. Марий книга издательстве нуным уэш савыктен лукташ иктаж-могай йӧным мумо нерген мый шке шонымашемым каласенам ыле, – чон вургыж мане Любовь Павловна. Тудын ойжо дене моло книгагудын вуйлатышыштат келшышт.
Тыге мутланен шинчымына годым мыйынат темлымашем лие: вет кугурак ийготан южо лудшын мӧҥгысӧ библиотекыштыже нине книга-влак аралалтыт, очыни. Ала иктаж-кӧн пуракым веле поген кия. Тошто книга-влакым, чаманыде, луктын кудалтымыгычат шокта. Книга шӧрлыкдам терген-шерын лектын, Зинаида Каткован книгаже-влакым Кужэҥер районысо книгагудылашке поген колташ гын, моткоч суапле пашам ыштена ыле.
… Йошкар кермыч гыч оптымо стеле гыч марий тӱран тувырым чийыше мотор марий ӱдырамаш онча. Тиде – калык писательна Зинаида Каткова. Таче Старсела тӱвыра пӧрт воктене шогалтыме чапкӱм почыныт, тушко писательын усталыкшым пагалыше, аклыше-влак погыненыт. Эн шергакан унаже – серызын Алевтина Захаровна Басова ден Евгений Николаевич Басов уныкаже.
Л.СЕМЕНОВА
Л.Осинина ден авторын фотошт
