Советский район Кодам тӱҥ школышто марий йылмым да литературым туныктышо, Россий Федерацийын общий образованийжын Почетан пашаеҥже, Марий Эл Республикын калык туныктышыжо, Марий Эл Республикын «Служение народу» медальже дене палемдалтше Зоя Александровна Беляева нерген газетыштына ик гана веле огыл возымо. Туге гынат таче угыч тудын деке пӧртылына.
Тидым ышташ интернетысе ик воткылыште савыктыме почеламутшо таратыш. Тудо «Пӧръеҥ-влаклан ӱдырамаш-влак деч ӱжмаш» маналтеш. Кузе тудо шочын? Кунам возалтын? Тидлан амалым мо ыштен? Тиде да икмыняр моло нергенат унана дене мутым вашталтена.
– Зоя Александровна, пашада нерген кеч ик йодышым пуыде кодаш нигузе огеш лий, вет туныктышылан ышташ тӱҥалмыланда тений 50 ий лиеш! Тендам мо алят паша верышкыда шупшеш: сулен налме канышыште мӧҥгыштӧ йокрокланен шинчымыда огеш шу, жапым пайдалын эртарынеда але ойгыда нерген мондынеда? А ме палена: икмыняр ий ончыч илышыштыда моткочак кугу ойго почела лийын.
– Туге. Индеш ий ончыч декабрь кыдалне ӱдырем инсульт дене ош тӱня гыч кайыш. Тудо улыжат 32 ияш ыле. Англичан йылмым туныктышылан тунем лектын, ик фирмыште кусарышылан ыштен.
Тылеч вара кок тылзат пеле гыч марием тиде чер денак ты тӱня дене чеверласыш. Колымешкыже, кок тылзат пеле жап, тудо эре мыйым лыпландарен. «Кузе-гынат чыте. Чыте», – ойлен. Пелашем эн кугу эҥертышем лийын. Кеч шкежат моткочак ойгырен, шортын. Тидлан верчынак чытен огыл.
Ойго нерген шонаш жапем шагалрак лийже манын, школыштак кодым. Адакшым районысо образований отделыштат, коллективат кодаш йодыныт. «Те мыланна кӱлыда. Паша лектышдат уло», – маныныт. Тыге таче мартеат ыштем. Йоча-шамыч коклаште улмо годым ойго мондалтеш. Вет урокым эртарыме деч посна эше поэзий кружокым вӱдем, тунемше-шамычым тӱрлӧ конкурсыш, олимпиадыш коштыктем, нунылан ямдылем. Тыгак марий йылмым, литературым да ИКН предметым туныктышо-влакын районысо методушемыштым 28 ий вуйлатем. Чыла тидлан жап шагал огыл кӱлеш. Туге гынат пашаште шкемым моткоч пиаланлан шотлем.
Марий йылме да литератур деч посна эше музыкым туныктем. Оршанке педучилищыште мемнам баяным шокташ туныктеныт. Школыш пашаш толмеке, вигак тиде урокым эртараш пуэныт ыле. Вараже тӱвыра пӧрт гыч моткочак тале музыкант Виктор Петрович Ачибаев тольо, да шке урокем тудлан вӱдаш пуаш директорлан темлышым. Кызыт кум ий адакат мыяк туныктем.
– Баяным шоктен моштеда, тугеже, кок эн лишыл еҥда деч посна кодмеке, тудын полшымо дене чондам лыпландаренда?
– Ончыч, нунын илымышт годым, весела муро-влакым шоктем ыле. А уке лиймекышт, мӧҥгыштӧ ик ганат шоктен омыл. Лач урок деч вара, йоча-шамычын мӧҥгышкышт каен пытымекышт, ното почеш шоктен, мурым мурен шинчем.
– Тендан возымо почеламутлан икмыняр муро шочын. А семым келыштараш тӧчен огыдал?
– Чынак, мыйын серымемлан семым келыштарен, ончычсо тунемшына Игорь Шубин мура. Ик почеламутем ынде Кодам ялын гимнышкыже савырнен. Тудлан Виктор Петрович Ачибаев моткоч сӧрал семым возен. Пытартыш жапыште кажне гаяк кугу мероприятийлаште йоҥгалтарена. Шкемын гын семым возымо мастарлыкем уке.
– Сылнымут корныда-влак кызытат шочыт?
– Шочыт. Утларакше пӱртӱс, ял, Марий кундем, туныктышо профессий, моло нерген возалтыт. Шукерте огыл регион-влак кокласе «Марла лудына» марафон эртаралтын ыле. Тушто мый «Товатлыме куэ» почеламутем лудынам да кумшо вер дене палемдалтынам. Сылнымутлан педучилищыште кумшо курсышто тунеммем годымак шӱмаҥынам да тымарте иктаж шымле наре погынен. Ончыкыжым сборникым лукташ шонымашем уло.
– А «Пӧръеҥ-влаклан ӱдырамаш-влак деч ӱжмаш» кунам да кузе шочын? Тудо моткочак чонеш логалеш. «Чаманыза мемнам, кунам мыланна йӧсӧ. Шыматыза мемнам, кунам чонна йӱла. Вет улына меат аралтыш кече, кунам тыланда йӧсӧ лийылда. Аралыза мемнам осал мардеж, тӱтан деч …» – нине корнылажак мом шогат!
– Тудым иктаж кум ий ончыч телым возенам. Школ гыч мӧҥгышкӧ кайымем годым лӱҥген ошкылшо йӱшӧ пӧръеҥ-шамычым, ватышт дене вурседылмыштым уремыште ик гана веле огыл ужынам. Нуно мылам ала-молан чот жалын чучыныт. Тыге ик кечын, уроклан ямдылалтмеке, чыла пашам пытарымеке, шинчым да почеламутым ик касыште возышым.
– Почеламутдам интернетысе воткылыш вераҥдымекыда, почешмут семын палемденда: «Тиде почеламутым мый пӧръеҥ-влаклан пӧлекленам. Конешне, мариемын илымыж годым удажым нимом ужын омыл: сайын иленна. Но ӱмыржӧ кӱчык лийын. А вет еш ден еш икгай огыл. Ала-можат лиеда. Еш ласкалык ӱдырамаш-влаклан кӱлешак. Чылалан ласкан илаш тыланем».
– Тиде чынак. Пелашем чот сай, моткоч поро айдеме лийын! Паша гыч толмемлан кочкаш шолтен ямдылен. Ме Кӱшыл Кодам ялыште илена, а школ марте ик километрат пелым кайыман. Сандене кажне кечын гаяк мыйым налаш миен. Тудо ӱмыржӧ мучко механизатор лийын: машина, трактор дене пашам ыштен. Коктын кок икшывым ончен куштенна. Кызыт эргым дене коктын гына илена. Кок ий ончыч мыйым школышто завучлан шогалтеныт, да пашаште кучалтам гын, ачаже семын ынде тудо машина дене налаш мия.
Кугу пӧртнажым 2004 ийыште ышташ тӱҥалынна да 2011 ийыште илаш пуренна. Пелашем тыште кок ий веле илен шуктен.
– Илышыште кеч-мо лиеш гынат, тудо садак умбакыже шуйна. Паша деч ярсымеке, яра жапыштыда мом ышташ йӧратеда?
– Ончыч пелашемын аваж дене пырля пижым, носким пидына ыле. Кызыт тыгай кидпашам ыштымашем уке. Ынде утларакше кочкаш шолташ йӧратем. Ондакысе пӧртыштына коҥга лийын, да моткочак чӱчкыдын мелнам кӱэштынам. Школышто открытый урок-влакым эртарымем годым кугу тичмаш терке команмелнам ыштен намием ыле. Кызыт илыме пӧртыштына коҥга уке, да кӱэштмым чарнаш логалын. Духовкышто ыштен онченам, но коҥгаште кӱэштме дене, мутат уке, от таҥастаре.
Пытартыш жапыште кажне рушарнян эргым дене когылянна арнялан ситыше подкогыльым, пельменьым, котлетым ыштем да морозильникыш оптем. Арняште кок гана когыльым кӱэштам. Коклан школышко туныктышо-влакым сийлаш наҥгаем.
Тыгак кажне кок арня гыч уныкам деке, ӱдыремын ӱдыржӧ деке, миен толына. Тушко тӱрлымат кӱэшт наҥгаем. Тудым ачаже да кова-кочаже ончен куштат.
– Мучаште теве могай йодышым пуынем: кӱчыкшак огыл илыш корным эртыше ӱдырамаш, пелаш семын пӧръеҥ-влаклан эше мом каласынеда?
– Тек кажне пӧръеҥ шке ешыжым шинчасортала арален ила. Вет неле, йӧсӧ жапыште да кеч-кунамат еш – нунылан пеш кугу эҥертыш да ӱшан. Пӧръеҥ, ача икшыве-влаклан пример лийшаш. Мыйын ачам, Александр Никитьевич Никитин, лач тыгай ыле. Тудо бригадирлан ыштен. Ачамын арака стаканым кучен шинчымыжым, йӱшӧ улмыжым илышыштем нигунам ужын омыл! Авамат, Ольга Игнатьевна, тыгаяк лийын. Нуно коктынат мыланна, 13 шочшыштлан, сай пример лийыныт!
Ӱдырамаш-шамычлан гын марийыштым умылаш тыршаш тыланынем. Нунын чоныштышт чынже дене мо ышталтмым чылаж годымак палашат огеш лий. Сандене, пелаш дене вурседылде, порын мутланаш тыршыман. Шылталаш лиеш, да кокланже кӱлешат, но эре туманлымаш сай огыл. Вет, ача-аваштым ончен, ончыкыжым икшывыштат тыгаяк койыш-шоктышан лийыт. Тидыже, мом ойлаш, школыштак палдырнаш тӱҥалеш. Икте-весе дене ваш-ваш пагален, аклен илаш тыршыман…
Любовь Камалетдинова.
Фотом еш альбом гыч налме.
«Пӧръеҥ-влаклан ӱдырамаш-влак деч ӱжмаш»
Чаманыза мемнам, кунам мыланна йӧсӧ.
Шыматыза мемнам, кунам чонна йӱла.
Вет улына меат аралтыш кече,
Кунам тыланда йӧсӧ лийылда.
Аралыза мемнам осал мардеж, тӱтан деч,
Кунам чыла вере мӱгыра да шергылтеш.
Шинча онченак, те ида кодо йӧсыш,
Ала-можат мемнан ден лийын кертеш.
Ӧндалза те мемнам, оҥеш ишалын,
Кунам чонна шортеш да ойгыра.
Шӱкалза мемнан деч чыла осалым,
Тунам чонна эре лиеш таза.
Муралтыза пырля, пайрем шуэш гын,
Но кочо вӱдлан вуйым ида пу.
Кунам пырля мурен эртарена гын,
Тунам ешнат лиеш мемнан асу.
Шот дене илыза те Ош тӱняште,
Ида пу те шкендажым пытараш.
Эреак кодса поро да ласка те,
Тунам лиеш мемнан сай пӱрымаш.
Зоя Беляева.
