Кеч-могай тунемме верыш пурен шогалмеке, ӱдыр-рвезе-влакын йӱкыштым колатат, чонлан сайын чучын колта. Тиде шижмаш илыш ӱшаным шочыкта. Волжский районысо Упшер тӱҥ общеобразовательный школат мемнам йоча-влакын йӱк-йӱанышт дене вашлие. Кугу перемен дыр манын шоналтышна, вет кугурак класслаште тунемше-влак лачак тунемме верын икымше пачашыштыже верланыше кугу огыл, но волгыдо столовыйыштыжо кечывал кочкышым ыштеныт… Таче тиде общеобразовательный организацийыште мыняр икшыве шинчымашым пога, туныктышо-влак ситышын улыт мо, ешартыш образованийым пуаш могай йӧн уло, материально-технический могырым могай йодыш ик эн тургыжландарыше – тиде да моло нерген Волжский район Кокласола ялын шочшыжо, кугу опытан уста туныктышо, 2011 ий гыч школ директорын пашажым шуктышо Виталий Янцитов (снимкыште) дене мутым вашталтышна.
– Виталий Александрович 2024-2025 тунемме идалыкыште Упшер школышто мыняр йоча шинчымашым пога?
– Таче кечылан мемнан школышто 138 ӱдыр-рвезе тунемеш, тышечын кумытынжо – мӧҥгыштӧ.
– Пытартыш ийла дене таҥастараш гын…
– Эркын-эркын тунемше-влакын чотышт шагалем толеш. Шке жапыштыже 150 утла йоча лийын. Икымше классыш шагал икшыве толеш, а школым шукынрак тунем пытарат. Теният тиде ойыртем кугу ыле: икымше гана парт коклаш кандашын шинчыныт гын, а выпусникше латкудытын лийыныт. Туныктышо-влак шотышто ойлаш гын, кызыт школышто латкум педагог тырша. Тидын деч посна коктын мӧҥгыштӧ пашам ыштат, черле икшыве-влакым туныкташ коштыт.
Таче кечылан туныктышылан вакансийна уло. Ик самырык педагогна кызыт изи йоча дене шинча, сандене ныл тӱҥалтыш классыште кум туныктышо гына пашам ышта, эше икте кӱлеш. Кӱлыт тыгак физике, биологий да химий дене. Рушла каласаш гын, «по совместительству» манме йӧн дене ыштыше-влак улыт, но туныктымо шагатышт шагал. Иктыжым тичмаш ставкылан налын кертына, ешартыш шагатлан пашам муына, но пашаш толаш кумыланже гына уке. Молан манаш гын педагогын пашадарже изи, тидлан кӧра самырык-влак школыш пашам ышташ огыт тол.
– Школын материально-технический базыже дене кылдалтше могай йодыш кызыт Тендам поснак тургыжландара?
– Паледа, тенийысе тунемме идалык гыч чыла школыш технологий олмеш угыч труд предметым пуртеныт. Занятийыште пу, кӱртньӧ дене пашам ышташ мыланна ӱзгар-шамыч кӱлыт. Материалым, мутлан, пуым верысе пилорамыште йодын кертына, мыланна отходат сита. Тӱҥжӧ – ӱзгар, тудын деч посна ок лий. Тыгак тений гыч ОБЖ олмеш «Основы безопасности жизнедеятельности и защита Родины» лӱман предметым пуртымо. Тудым туныкташ тыгак базе кӱлеш.
– Шке жапыштыже НВП предметым туныктымо базым маныда, туге?
– Мемнан школым 2008 ийыште тӱҥ школыш савыреныт, а тидын мартеже кыдалаш лийын. Тудо жаплан базыже лийын, но варажым чыла сдатлыме, сандене чыла угыч чумырыман. Теҥгече лачак совещаний лийын, тушто 2025 ийыште школлаште базым уэмдаш тӱҥалыт. Сандене мыланнат ты предметым туныкташ мом-гынат пуат манын ӱшанена.
– Пытартыш жапыште тунемме верлаште электрон ресурс дене кумдан пайдаланаш, кызытсе жаплан келшыше технологийым кучылташ кӱлмӧ нерген ойлат. Тидым ышташ школышто йӧн уло мо?
– Ты шотышто чыла сай. Кум ий ончыч мемнан школ «Образований» национальный проектын «Цифран тунемме кумдык» федеральный проектышкыже пурталтын ыле. Тудын кышкарыштыже мыланна шуко функциян устройствым, тыгак коло кандаш ноутбукым пуэныт. Ялысе школлан тиде моткоч сай. Информатике кабинетым ыштенна: ик веран партым налынна, кажнышкыже ноутбукым вераҥденна. Тыге коло вич йочалан паша верым ыштенна. Тынар тунемшан классше мемнан кызыт икте гына – шымше. Тиде класслан информатике кабинетыште вер сита гын, молышто уке, сандене тудым параллель семын шелынна. Моло классыштыже эн шукыжо лу утла икшыве.
– Тунемме верын оралтыже дене кылдалтше могай йодыш чоным корштара?
– Школым капитально олмыкташ кӱлеш. Тиде пашалан проект-смете документацийым ыштенна. Капитально олмыктымо программыш мемнам пурташлан кызытсе ак дене келшышын шотлен лукман. Шушаш ийлан ты программыш пурен огынал. 2026 ий шотышто официальный увер эше уке. Но ты программым умбакыже огыт шуйо гын, тудо 2027 ий марте гына илышыш пурталтеш. Сандене кызыт нимом каласен огына керт. Конешне, программыш пуртат гын, моткоч сай лиеш ыле. Молан манаш гын школ леведышым обязательно олмыктыман. Кажне шошым тудын дене орланена. Леведыш тӱреш ий погына, а кӱшныжӧ тудо шула, тыге бассейн семын вӱд погына, изи рожым эре муэш да оралте кӧргыш йоген пура. Чумыр школым огыл гын, леведышыжым обязательно тӧрлаташ кӱлеш. Тений тунемме вернан оралтыжым ыштымылан 50 ий лиеш, а Упшер школым почмылан 2025 ийыште 130 ий темеш. Витле ийыште капитально ик ганат олмыктымо огыл. Ырыктыме системыжым 80-ше ийлаште тӧрлатыме. Тунам тидым ышташ «Путь Ленина» колхоз полшен, тудо жапыште виянлан шотлалтын. Школ кыдалаш ыле, тунемше-шамыч шукын лийыныт, кажне классыште – кумло утла. Тунемме верат ситен огыл, молан манаш гын проект почеш кандашияш школлан шотлалтын. Лачак ваштарешна конторым чоҥен шынденыт ыле, ик ужашыжым мыланна тӱҥалтыш школлан пуэныт. А кыдалаш звенолан ямдылыме проектна почеш колхозын полшымыж дене ешартыш оралтым ыштен пуэныт. Тунам ме нелылык гыч лач тыге лектынна.
– Кызыт ынде колхозат уке… Мутлан, иктаж-мом олмыкташ кӱлмӧ годым кушко полышым йодын миеда?
– Тачысе кечылан тыгай йодыш дене нигӧ деке каяш. «Ариада» фирмын директоржо Виктор Григорьевич Васильев илымыж годым полшен. Эн ончычак кӱртньӧ печым пуэн. Тудын полшымыж денак спортзалыште окна-шамычым вашталтенна, нуныжо шӱйын пытеныт ыле. Школысо эше кок окнам пластиканлан колхоз вашталташ полшен. А молыжым шке вий, коллектив дене ыштыме.
– Кажне йочалан ешартыш образованийым пуаш йӧным ышташ кӱлмӧ нергенат шагал огыл ойлат. Тидын шотышто мом каласеда?
– Мемнан тунемше-влаклан районысо Усталык полатысе гоч кружоклаште моштымашым вияҥдаш йӧн уло: пу гыч пӱчкеден лукташ тунемыт, «Самырык сӱретче» кружокышто пластилин дене сӱретым ыштат, кумшыжо – тӱҥалтыш класслан. Чыла тидын деч посна школыштына предметный, «Корнысо самырык инспектор-влак» кружок-шамыч улыт, тыгак ӱдыр-шамычым ургаш туныктена. Районысо Ешартыш образованийым пуышо рӱдер гоч куштылго атлетике, ече секций-влак пашам ыштат. Эше мемнан йоча-влак баскетбол секцийыш коштыт. Теве тиде кечылаште нуно куандарышт: локобаскэт дене район кӱкшытан таҥасымаште ӱдыр-влак кокымшо верым налыныт ыле, а кызыт кэс-баскэт дене кумшым.
– Школ директорын пашажым 2011 ий гыч шуктеда. Лу ий ончыч да кызыт – ойыртем уло мо?
– Таҥастараш огеш лий. Илыш вашталтме дене чылажат вашталтеш.
– Шке жапыштыже Те трудым, черченийым туныктенда. Нине предметлам кораҥденыт, а иктыжым тений гыч угыч школ программыш пуртеныт. Тудым угыч туныкташ кумылда уло мо?
– Урокым эртараш да вуйлатыме пашам шукташ гын, урокшат сайын ок эрте, директорын пашажымат сайын ышташ жап ок лий.
– Виталий Александрович, шке жапыштыже Н.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтыш тунемаш пуренда. Молан лач тушко?
– Луымшо класс деч вара ме луынжо кӱшыл тунемме верыш тунемаш пуренна. Мылам йоча годымак школышто мастерскойышто ӱзгар дене ышташ келшен, санденак, наверне, трудым туныктышылан каяш кумыл лектын.
– Туныктышын пашажым ойырымылан огыда ӧкынӧ?
– Уке, нимынярат. Тунем пытарымеке, Мордовийыште, оласе школ-интернатыште, пашам ыштенам. Молан тушто? Армийыш кайыме шуын. Ялысе школым ойырем гын, тунам «бронь» лийын. Тудын деч кораҥаш манын, оласым ойыренам. Но туштыжат ик ийым огыл, кокытым мыйым кучышт…. Армий деч вара Упшер школыш толынам, трудым туныктышылан латкок ийым ыштенам, варажым Волжскысо 5-ше №-ан профессиональный училищыште производство туныктымаш дене мастерлан, кок тылзе наре жап гыч туштак – директорын алмаштышыжлан. Туштат латкок ийым ыштымеке, 5-ше ден 15-ше училищым иквереш ушышт. Лачак тиде жапыште Упшер школын коллективышкыже директорлан толаш темленыт. Тыге таче марте тыште пашам ыштем.
– Тендан, ӱмыр мучко туныктышо, самырык тукым дене пашам ыштыше айдемын, чонда мо верч йӱла?
– Ача-ава-шамыч дене вашкыл лийшаш. Шоналташ гын, нуно вет шукыжым шкенан тунемшынак улыт, сандене вашкылым муын моштыдымылан шкан гына ӧкыныман. Туге гынат ача-ава-влак дене икте-весе коклаште умылымашым муман, тидым шонен ыштыман, сандене тыршена.
Галина Кожевникова мутланен
Авторын фотожо
