Кугу Отечественый сар годым ӱдырамаш-влак пӧръеҥ дене тӧр Шочмо элым араленыт: сӧй пасуштат, тылыштат. Марий кундемыште шочын кушшо ӱдырамаш-влакын Кугу Сеҥымашке пыштыме суапле надырышт нерген Марий кугыжаныш университетын отечественный историй кафедржын туныктышыжо, историй шанче кандидат Алина Филонова шкенжын кандидатлык пашаштыже возен. Таче газетыштына савыктыме статья – тудын изи ужашыже.
Марий кундем гыч Кугу Отечественный сарыш 130 тӱжем утла еҥ каен. Нуно тӱрлӧ калык илыман кугыжанышнан эрыкше верч кредалыныт. Шукышт мӧҥгышкышт пӧртылын огытыл. Ӱдырамаш-шамыч кокла гыч шочмо элым аралаш каяш шукышт шкештак кумылым ончыктеныт, поснак самырык-влак. Сарын икымше вич кечынжак республикысе военкоматлашке фронтыш колташ лу тӱжем наре йодмаш пурен. Нунын коклаште 4 тӱжем утларакше ӱдыр-шамыч лийыныт.
Ӱдырамаш-шамычын тушман ваштареш кредалмышт нерген историко- краеведческий книгалаште, шымлыме пашалаште шуко возалтын. Моланжым умылтараш неле огыл, вет тиде нунын шке элым йӧратымыштым, калыкнан, кундемнан, самырык тукымын ласка илышыжлан лӱдыкшӧ ынже лий манын, чыла тидым арален налаш кӱлеш годым ямде улмышт нерген ойла. Кызыт СВО кайыме жапыште калыкнан патриот шӱлышыжым пеҥгыдемдаш манын, тидын нерген тӱшка калыклан ушештарыманак. Лачшымак боевой действийын участникше-шамыч нерген поснак палдараш кӱлеш, вет кажныжын пӱрымашыже – тиде илыш опыт, а тидын гоч сарысе событий-влак, салтак-шамычын материально-бытовой условийышт могай лийме нерген шуко уым пален налаш лиеш.
Марий кундем гыч кайыше ӱдырамаш-влак Йошкар Армийын тӱрлӧ войскаж ден соединенийлаштыже кредалыныт. Марий Эл Кугыжаныш архивыште аралалтше источниклаште боевой действийлан участницышт дене ятыр интервью аралалтеш. Шукышт тунам сусыргышо салтак-шамычлан медицине полышым пуышо врач, медсестра, санитарке семын тыршеныт. Мутлан, Нина Александровна Антипина 1943 ий мартыште фронтыш призыватлалтын. Сар мучко санитарке лийын. 1945 ийыште Реппен немыч ола деч тораште огыл служебный заданийым шуктымыж годым шкежат контузитлалтын. Боеприпас склад пудештмылан кӧра тудо кюветыш лектын возын, кидше ден эрдыжым тодылын. Сусыргымеке, госпитальыште (ГЛР- 2621) эмлалтын. Туштак аваж дене вашлийын, аваже старший операционный сестралан ыштен улмаш. Тӧрланымеке, Нина Александровна Реппен олаштак медсестра курсым тунем пытарен да тушанак пашам ышташ кодын.
Белоруссийыште шочын-кушшо Лидия Яковлевна Басован пӱрымашыжат ойыртемалтше. Сарыш тудо акаж дене пырля шке кумылын каеныт. Боевой действийлаштыжак лийын огыл, молан манаш гын партизан отрядыш ушнен. А вара Белоруссийысе ик госпитальыште ыштен. Тудын пашаеҥже-влак дене пырля Берлин марте шуын. Сар деч вара тудо Козьмодемьянскыште илен.
Воинский частьла, тӱшкала ден подразделенийлаште ӱдырамаш связист-влак коклаште Марий кундем гычат шукын лийыныт. Мутлан, Кужэҥер район гыч Анна Андреевна Ворожцова армийыш 1942 ий 2 августышто призыв почеш каен. Ойлымыж почеш, повесткым бригадыште ыштымыж годым налын. Тудо кечынак ӱдыр, котомкаш киндым пыштен, военкоматыш миен. Чебоксарыште икмыняр жап связистлан тунеммеке, Волховский фронтыш колтеныт. Тушко моло салтак-шамыч дене пырля презым наҥгайыше вагонышто каен. Сар мучко Анна Андреевна телефонисткылан служитлен. Интервьюштыжо тудо немыч окруженийыш логалмыж нергенат ойлен. Но тиде кужу жап шуйнен огыл. Пырля кредалме ӱдыр-влакын ик вер гыч весыш шупшыктышо машинаште пудешталмышт нерген моткоч чаманен ойлен. Сеҥымаш кечым Анна Воронцова Германийыште вашлийын.
Шернур район гыч Александра Григорьевна Гранатова фронтыш 1942 ий августышто ачажын сарыш кайымыж деч вара вигак призыватлалтын. Шке районжо гыч моло кумло ӱдыр дене пырля лийын, эсогыл родо-тукым дене ласкан чеверласашат логалын огыл. Чебоксарыште телеграфист-морзистлан тунемын. Нимогай ӱдырамаш вургем лийын огылат, тудлан пӧръеҥ вургемым пуэныт: кугу размер бутсым, кальсоным, шинельым, пилоткым. Тунемаш куштылгыжак лийын огыл. Александра Григорьевна 1943 ий июнь гыч Касвел фронтысо боевой действийлаште участвоватлен, сентябрь гыч – Брянский фронтышто, октябрь гыч – Прибалтийский форонтышто. Ойлымыж почеш, апаратым шындаш да шкаланже вераҥаш эре гаяк вияш ныл лукан лакым кӱнчашыже логалын. Вара чыла тидым маскироватлаш манын, брезент дене петыраш кӱлын. Тыгай случай нергенат ушештарен: 1943 ий ноябрьыште, лаке ночко луман йӱр дене теммылан кӧра, тудлан ныл шагат наре, аппаратым кучен, йӱштӧ вӱдыштӧ шогашыже логалын. Тидлан кӧрак йол туберкулёз чер дене черланен. Тыгай пример-влак эше ик гана пеҥгыдемдат: Йошкар Армийын салтакше-влак Сеҥымашым лишемдыме верч шкешт, тазалыкышт нерген шонен огытыл.
Звенигово район Сидельниково села гыч Любовь Федёровна Лукояноваланат шуко йӧсым ужашышыже логалын. Тудо 1943 ийыште 19 ияш фронтыш каяш повесткым налын. Кум тылзе жапыште сарзе пашалан тунемын да радист профессийым налын. Ӱдыр немыч самолёт-влакын бомбитлыме кумдыклашкат ик гана веле огыл логалын. Неле черымат, кужу дежурствыламат чытен лектын. Сеҥымашым тудо ефрейтор званий дене Польшышто вашлийын.
1942 ийыште связист-мотористлан тунем лекиекыже, Козьмодемьянск гыч Тамара Дмитриевна Красильниковат сарыш каен. Шарнымаштыже тудо неле илыш условий нерген ойлен. Кочкыш, мушкылтмо, вургемым мушкедыме шотышто эре нелылык лийын. Эсогыл имне вӱташтат малашыже логалын. Кидыште карабин ден морзе аппаратым кучен, уло сарым эртен. 1945 ий декабрьыште тудлан сар пытен.
Ты ола гычак София Клавдиевна Ботоногова сарыш шке кумылын каен. Горький олаште радист-влакын куд тылзаш курсыштым тунем лекмекыжее, красноармеец званий дене Мурманскыш колтеныт. Тушко миен шумо корнышто поездым немыч самолёт-влак бомбитленыт, но тудо илыше кодын. Моло дене пырля Соловецкий отролашке логалын. А тушто заключенный-влак деч вара мончат, кочмыверат кодыныт, а салтак илышлан нунын деч посна огеш лий.
Куркымарий район Арагаево ял гыч Нина Семеновна Идабаева армийыш 1943 ий 1 сентябрьыште призыв почеш каен. Стрелочниклан тунем лекмеке, кӱртныгорным олмыкташ Архангельский областьыш колтеныт. Вара Касвел фронтыш логалын, обмундированийым да салтак вургемым кучыктеныт. Моло салтак-влак дене пырля 800 километрым йолын Украине, Бессарабий гоч эрташыже логалын. Эре колышо кап-влак киеныт, чыла вере вӱр вашлиялтын, шаналтен тудо. Кочкаш пеш начар пукшеныт. Тидлан кӧрак Нина Александровна эре ушым йомдарен йӧралтын да варажым госпитальышкат логалын. Тыгай случайымат ӱдырамаш шарна. Икана штабыш танкист шлемым чийыше еҥ логалаш тӧчен. Ӱдыр пропускым ончыкташ йодын. Садет тудын ӱмбаке лӱен да шылын. Нина Семёновна илыше кодын да вигак тревогым увертарен. Тидлан кӧрак тетла нимогай уто туткар тылетла лийын огыл. Сеҥымашым ӱдырамаш Венгрийыште вашлийын, чылаже 12 медаль дене палемдалтын.
Волжский районын шочшыжо Анна Николаевна Николаева Йошкар Армийыш 1942 ий декабрьыште призыв почеш каен. Ойлымыж почеш, тунемаш неле лийын гынат, миномётчицын да пӱлеметчицын специальностьыштым налын. Вара тудым Смоленскыш колтеныт. А тылеч ончыч нунын ончылно И.В.Сталин мутым ойлен. Сар чынжымак кайыме нерген ӱдыр тале кредалмаш деч вара сӧй пасум эрыктыме годым веле умылен, шуко колышо салтак, имне-влакын капыштым, пурен кайыше пудешталтше самолёт-влакым шке шинчаж дене ужын. А ик виян кредалмаште шкенжынат вуйжо, йолжо да кок кидше сусыргеныт, сандене ӱдыр госпитальыш логалын. Реабилитаций деч вара фронтыш тудым колтен огытыл, Пензыште тылыште служитлен, заводым орлен.
Килемар районышто шочын-кушшо Ефросинья Филипповна Смирнованат шарнымашыже кочо. 1942 ий декабрьыште тудо противоздушный обороно войскаш логалын. Ойлымыж почеш, фронтышто ӱдырамаш-влаклан нимогай условий лийын огыл. Йӱд еда вич еҥ дене дежуритлаш логалын. Самырык ӱдырлан тушман самолёт-влакым лӱкалаш пуртен колташат куштылгыжак лийын огыл. Но икте-весылан полшымо, лыпландарыме кумыл илен лекташ полшен. Сеҥымаш кечым тудо Латвийыште вашлийын, «За Победу над Германией» медаль дене палемдалтын.
Марий кундем гыч сарыш кайыше ӱдырамаш-влак деч налме интервьюла гоч ме ты шучко пагытысе событийла, Йошкар Армийын салтакше-влакын кажне кечын илыме условийышт нерген сайынрак пален налына. Мемнан ӱдырамаш-влак шочмо элнан моло калыкше гыч лекше салтак-влак дене пырля тӱрлӧ войскаште служитленыт, чыла нелылыкым сеҥен, Кугу Сеҥымашым лишемдымашке шке надырыштым пыштеныт.
Савыкташ Светлана Носова ямдылен.
Снимкыште: Пелагея Якимова (Александрова) – Марий кундем гыч «За отвагу» медалдьым налше икымше ӱдырамаш.
МЭТР каналын сайтше гыч налме скриншот.
