Кужэҥер районысо Изи Регеж ял моткоч сылне пӱртӱс лоҥгаште верланен. Кызыт тыште кум сурт уло, шым еҥ ила. Туге гынат йокрок ок шижалт.
Кумдан палыме еҥын илыме ялыште
Тиде ялын кум лӱмжӧ уло: Изи Регеж, Кӱшыл Регеж да Корембал. Верысе администраций, Йӱледӱр села деч, йӱдвелышкыла кандаш километр коклаште верланен. Чодыра, чоҥгата да кӱкшака лоҥгаште шинча. Ял деч кечывалвел-йӱдвел велышкыла 700 метр коклаште пеш шукерте ожнысо тошто карман (ор) олмо уло. Эн кӱкшӧ верыште кум шнуй куэ шоген, тудо Шернур, Йӱледӱр, Лажъял могырым койын. 1935 ийыште кумло вич еҥ «Олманур» колхозыш ушнен. Вет тиде ял олмапулан поян лийын.
Изи Регежыште кумдан палыме артист, писатель да драматург Василий Горохов шочын. Шуко почеламутлан, мурылан, легендылан, преданийлан, пьесылан материалым тиде ял илыш гыч налын. Арам огыл псевдонимжылан Регеж лӱмым ойырен. Шарнем, иктаж коло вич ий ончыч Василий Михайловичын тӱҥалтышыж, тыршымыж почешак тиде изи ялыште республик кӱкшытан Семык пайремым эртарышт. Тудым эртарыме йӱлам тунам ялыште илыше калык шкежак ончыктыш, тушко «Мурсескем» калык ансамбльын коллектившат ушныш. Тунам тиде мероприятийым ончаш эсогыл йот элла гычат уна-влак толыныт ыле.
Тидын деч вара Йывансола тӱвыра пӧртыштӧ республикысе шӱвырзӧ-влакын фестивальышт эртыш. Тыштат лачак Регеж-Гороховын тыршымыже палдырнен. Вет Изи Регежыште тале шӱвырзӧ-влак иленыт, тиде семӱзгарым ыштен, Шернур пазарыште ужаленыт. Шарнем, пайрем деч вара Изи Регежыш кудална, Василий Михайловичын илыме пӧрт олмыштыжо кушшо шоҥго писте воктене лийна, тоштыеҥ-влакым уштышна да Горохов тунам самырык пагытшым, Йывансола школыш коштмо ийлам шарналтыш, тоштыеҥ-влакым уштышна. Кызыт кумдан палыме еҥын илыме сурт олмыштыжо лачак капка меҥге деч кугу кӱ кодын. Сылнымут мастарын шочмыжлан 85 ий теммылан пӧлеклалтше шарнымаш касым ялыште эртарышт. Кумдан палыме еҥын ончыкылык шонымашыже волгыдо ыле: ял воктенысе кужун шуйнышо курыкеш телым ече дене мунчалтыме базым ышташ, тыгак Йывансола школ (тудо ынде петырналтын) пелен чапле тоштерым посна почаш. Эсогыл ик предприниматель тоштерлан пурам пуаш ямде улмыж нерген увертарен ыле.
Кок пӧръеҥ куча
Изи Регежыш кас велеш мийышна. Эн ондак Анатолий Горбуновым вашлийна. Тудо лачак Эҥермучашке марлан лекше акажын ныллышкыже каяш лектын ыле. Ӱдыржӧ квадроцикл дене наҥгаен кодаш ямдылалтын. Тудын дене икмыняр шомакым вашталтышна.
– Мый «Искра» колхозышто бригадирлан пашам ыштенам, – ойла Анатолий Трофимович. – Ялыштына, мо шарнем, эн шукыжо латкок сурт лийын. Кызыт кумыт кодын гынат, йокрокланен огына иле, тидлан жапшат уке. Мом-гынат эре ыштена. Пенсионер-влак радамыште улам. Кеҥежым – сад-пакча паша, сурткайыкым ончена, уналат миен толына. Чаманен каласаш перна, кызытеш ялыштына пӱртӱс газ уке. Кугу Регеж гыч мемнан деке корем гоч улыжат 750 метр гына лиеш. Догазификаций программе почеш такшым шушаш жапыште пурташ сӧрат.
Кызыт ял вийвал пагытыште улшо Анатолий Горбунов ден Валерий Морозовлан кӧра ила-шӱла. Валерий Алексеевич ден пелашыже Зинаида Морозовмыт лачак мӧҥгыштышт улыт ыле.
– Мый ӱмырем мучко, нылле кок ий, колхозышто трактористлан пашам ыштенам, – каласкала Валерий Алексеевич. – Ончылий пенсийыш лектым. 1974 ийыште Виктор Гороховын суртшо ок йӱлӧ гын, ала кызыт ялыштына суртшат шукырак лиеш ыле. Тунам, шыжым, кок суртым тул авалтен. Виктор Яметовичын ешыже варажым Кугу Регежыш, илен-толын, Йывансолашке, колхоз пачерыш, илаш кусныш.
Изи ялыште тӱҥ шотышто шке вӱташте вольыкым ашнен илен лекташ тыршеныт. Теве Морозовмыт кок ушкалым, ӱшкыжым, тунам, шорыкым, кандаш вуй марте сӧснам онченыт. Валерийын мутшо почеш, кече коден вольыклан пареҥгым шолтеныт. Кызыт лачак бройлер урлык чывым ашнат, пакчашт кумда. А казам шкетын илыше Галина Таныгина гына куча.
– Икана паша гыч трактор дене толын шогальым – «Нива» автомашина! – ойла Морозов. – Тунам мыланем лачак кудло ий темын ыле. Кок эргым шочмо кечем лӱмеш автомашинам пӧлекленыт улмаш. А такшым мемнан деке корно пеш начар, йӱран годым, шошым-шыжым «Нива» гай машина дене веле логалаш лиеш.
«Йӧратымаш» памаш
Ял воктене икмыняр памаш йоген лектеш. Но иктыже ял калыклан поснак шерге лийын. Тушто пурам ыштеныт, вургемым шӱалташ волакым келыштареныт. Но жап эртыме семын чыла тиде шӱйын. Олаште илыше чолга еҥ Николай Мамаев (тудо Кугу Регежыште шочын) шочмо кундемжым монден огыл, тыште памашым тӱзаташ йӧным ыштен. Пӧръеҥ-влак памашшинча олмыш йыр кӱ дене шӱмым ушештарыше пырдыжым оптеныт, пучым пыштеныт, волакым шынденыт. Памашлан «Йӧратымаш» лӱмым пуэныт. А ош мрамор гыч шогалтыме плиташте Василий Регеж-Гороховын памаш нерген возымо почеламутшым возымо.
Ме Валерий Морозов дене пырля тиде памаш дек толна. Курык тайыл дене тышке волымына годым кӱаш тӱҥалше шуко мӧрым ужна. Валерийын мутшо почеш, памашыште вӱд пушкыдырак, сандене чайлан, шӱрлан, тыглай йӱаш моткоч келшыше. Памашыш ший оксам пыштышна, шӱргынам шӱалтышна. Тыгай йӱлам тыште шукертсек кучат. Памаш лишнак пӱям ыштеныт улмаш, пучым пыштеныт да чыла транспорт тышечын Йывансола могырыш коштын. Но пӱям вӱд йоктарен каен, да тылеч вара тышечын коштмым чарненыт. Олмыштыжо умдыр-влак вӱдым пӱялен шынденыт. А йолын кошташ кӱшнырак лопка пашмам пыштеныт.
Ийготшо кугу гынат
Ме ялын эн кугу ийготан еҥже Надежда Горбунова дене палыме лийна. Лачак уремыште верланыше кеҥежымсе коҥгаш пареҥгым шолта ыле. Тудлан тений талук мучаште 95 ий темеш. Ӱмыржӧ мучко колхозышто тыршен: шала пашашке коштын, фермыште вольыкым ончен, имньым пукшен. Вич икшывым ончен куштен, кызыт Анатолий эргыж дене ила. Ийготшо кугу гынат, шудым ямдылаш, пареҥгым погаш, сурткайыкым ончаш полша, эсогыл пум шукерте огыл гына шелмым чарнен.
– Мый авайлан неле пашам ышташ чаренам, но тудым колыштарен сеҥет, ужат, – ойла эргыже Анатолий.
Надежда Герасимовна кумло ий ондак контракт почеш йот элыш служитлаш кайыше Юрий эргыжым кычалын. Тидын деч вара нимогай уверат толын огыл. «Жди меня» телепрограмме полшымо дене эргыжым муын. Куанлан мучаш лийын огыл.
Снимкыште: вате-марий Валерий ден Зинаида Морозовмыт.
Вячеслав Смоленцевын фотожо.
