Южо еш тунар шотан, ваш-ваш келшен илыше – мутланет да кумылетак нӧлталтеш, нунын дене кугешныме кумыл лектеш. А вет кунам ешыште поро шӱлыш озалана, тунам пашаштат ворана, илышыштат улан лиеш.
У Торъял район Кугу Лумарий ял гыч Соломинмыт еш лач тыгай. Нунын дене мӧҥгыштышт мыняр жап лийым, чылашт денат мыняр жап мутланышым – тиде шижмаш утыр кугеме гына.
Еш, икшыве-влак
Валентина Ивановна ден Анатолий Леонидовичын ушнымыштлан тений август тӱҥалтыште 37 ий темын. Нуно кок йочам ончен куштеныт. Маша ӱдырышт пелашыже да икшывыж дене йӱдвелне ила, а Денис эргышт ешыж дене – пеленыштак (снимкыште).
Анатолий Леонидович Звениговысо речной училищыште моторист-рулевойлан тунем лектын да плаванийыш коштын. Кужунжак огыл гынат, йот эллаштат, мутлан, Английыште, Шотландийыште лийын шуктен. Ешаҥмекышт, икмыняр жап гыч верысе совхозыш пашаш пурен. Вара ятыр моло пӧръеҥ семын йӱдвелыш вахте дене пашам ышташ кошташ тӱҥалын. Ныл ий ончыч сулен налме канышыш лектын да ынде сурт коклаштак шогылтеш. Чылан пырля вольык сомылым ыштат, кайыквусым ашнат. Нунышт шагалынжак огытыл, а тыге гын, паша сита.
Туныктышо, вуйлатыше
Валентина Ивановна Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтышто «марий да руш йылмым туныктышо» специальностьым налын. Тылеч вара Лумарий школышто нине предметымак туныктен, вич ий йочасад вуйлатыше лийын. Сулен налме канышыш лекмыж деч ончыч икмыняр жап завучлан, а пытартыш вич ий, 2015 ийыште школым петырымешкышт, директорлан ыштен. Тылеч вара Кугу Лумарийыште почто вуйлатышылан тыршен. Кызыт пелашыже семынак сурт коклаштыштак веле тӱрлӧ сомылым ворандара.
Мутлан, пытартыш жапыште кидпашалан утларак жапым ойыраш тӱҥалын, кеч чылажланат самырыкше годымак шӱмаҥын. Пидаш тӱҥалаш амалым Овалжыште чоҥымо гына у школын чот йӱштӧ улмыжо ыштен. Тыге ӱдыр тунам шканже эн ончычак безрукавкым пидын чиен. Вараже, марлан лекмекше да икшывышт шочмеке, нунылан пидеден. Тунамже кызытсе семын налаш тынар шуко тӱрлӧ шӱртӧ лийын огыл. Туге гынат кидпашалан шӱман ӱдыр, ӱдырамаш-влак тыштат йӧным муыныт: кевытыште ужалыме верблюд меж гыч одеялым рончен, кофтым, свитерым, костюмым пидыныт.
Валентина Ивановна эсогыл пальтомат пидын. Эн ончычак шканже, а вара кресаважлан 70 ияш, акажлан 55 ияш йыргешке лӱмгечыштлан пӧлеклен.
Пидеш спице дене веле огыл, крючок денат. Тидланже аваже эше кумшо классыште улмыж годымак туныктен.
– Авам ончылшовычым тӱрла, а мый узорым пидын пуэм ыле. Кызыт ынде шканем ончылшовычым пӱтынек шке ямдыленам: тӱрленам, узорым пидынам. Кидпашам ышташ мылам келша. Икмыняр жап ончыч ырес дене сӱретым тӱрлаш тӱҥалынам, – мане да пырдыж велыш ончале. Вараже пӧртышт мучко коштын савырнымем годым тӱрлымӧ сӱретше-влакым кажне пӧлемыштышт иктым веле огыл ужым. Могай нуно мотор улыт!
Ӱдырамаш мутшым умбакыже шуйыш:
– А пытартыш жапыште ырес денак марий тувырым тӱрлаш кумылем лектын. Эн ончычак шканем ыштышым. Тудым ик туныктышо пӱчкеден пуыш, мый тӱрлышым, а Оля шешкына ургыш. Тиде тудын ургымо икымше тувыржо лийын. Тылеч вара когыньнан дечат икте, весе ыштен пуаш йодаш тӱҥальыч. Ынде мыят заказ почеш тӱрлем. Теве тидымат йодмо почешак ыштем, – каласыш Валентина Ивановна да тӱржым ончыктыш. Вара ешарыш: – Мый кид дене, а шешке машина дене тӱрлена. Тудын деч йоча тувырым тӱрлен да урген пуашат йодыт. Оля идалык утларак ончыч самозанятый семын документым ыштен. Пашам тӱҥалаш вараже оксам пуышт. Тидын дене тӱрлымӧ, ургымо машинам нале. Умбакыже оверловатлыше машинам пырля нална. А шочмо кечыжлан распошивочный манмым пӧлеклышна.
Кидпашам шуктымо пӧлемышкышт пурен ончална гын, тушто, чынжымак, машина-влак радам дене шогат!
– Кызыт мом да могайым ыштышашым коктын мутланен, каҥашен ямдылена. Могай тӱрым келыштарышашым эн ончычак компьютерыште сӱретлыман, вара куэмыш кусарыман, сандене ончаш, кычалаш, ойыркалаш пеш йӧнан, – палдарыш кидмастар.
Коҥгамат опта
Но Валентина Ивановнан шуктымо пашаже-влак кокла гыч эн ойыртемалтшыже паледа мо? Тудо коҥгам оптен мошта! Теве пӧртыштышт улшым марийже огыл, а озавате ыштен.
– Ончыч олмыштыжо весе ыле. Тудо пешыже сайын ырыктен огыл, адакшым верымат шуко налын, сандене пелашем дене пужаш да весым ышташ кӱлеш манын мутланаш тӱҥална. Но оптымылан тунам 18 тӱжем теҥгем тӱлыман манын пален налмекем, тынар шийвундым луктын пуаш чаманымемла чучо, – шылтыде палдарыш ӱдырамаш. – «Мый лучо шке оптем», – каласышым мариемлан. «Тыйже моштет мо?» – ӧрын йодо. «Айда тӧчен ончена», – вашештышым. Тылеч вара ик книгаште коҥгам кузе оптымым ужым да «тыште тыге, тушто туге ыштен, оптена», темлышым. «Йӧра, мый тылат кермычым нумал пуэм, растворым луген кондем, а тый опто. Мо лекмылан мый мутым кучаш ом тӱҥал», – ойлыш. «Йӧра», – маньым. Такшым пырляк оптенна, манаш лиеш. Да чылажымат сайынак ыштен моштенна. А тӱҥалтыште «кузе лектеш гын?» шонен лӱдынам, тургыжланенам. Вет кужу жап ты пашам шуктышо мастарын оптымо коҥгажат южгунам шелеш але тушеч шикш лектеш.
А кок ий ончыч кудывечыштышт улшо беседкышкыштат коҥгам оптеныт.
– Кеҥежым пӧртыштӧ олтет гын, пеш шокшо лиеш. А вет когыльым, мелнам жапын-жапын кӱэштме шуэш. Сандене туштат ышташ мутланен келшенна. Тыгак шыжым олмам, моло саскам ынде тыштак коштена. Воктекыже плитам вераҥденна да кӧршӧк дене иктаж-мом кочкашат шолтена, – рашемдыш озавате.
Уремыште улшыштыжо шекланен шым шукто, а пӧртыштышт теве мо шинчашкем логале: шупшылаш да шӱкалаш йӧнан лийже манын, тӱньыкым тудо ӱлнырак ыштен. Вот ӱдырамаш гын ӱдырамашак оптен, вигак коеш. Мый шкеже изирак капан уламат, коҥгашке олтымо годым чот кӱшнӧ улшо тӱньыкым пыкше шупшылын-шӱкалын йӧсланымем шеремак темен пытарен да, очыни, сандене тидым тыманмеш шекланенам.
Валентина Ивановнан каласкалымыж почеш, мӧҥгыштышт коҥгам оптымыж нерген пален налмеке, южышт нуныланат ыштен пуаш йодыныт. Но тудо иктыланат опташ каен огыл. Чынак, весылан ышташ ӧрмалгетак.
«Мо эше кӱлеш?»
Икманаш, иле да иле гына. А кунам эше сайын илаш чыла йӧн уло, тунам илышыжат куштылгырак. Санденак «Эн кугу шонымашда могай?» йодмылан ӱдырамаш тыге вашештыш:
– Юмылан тау, ешем, пелашем, шочшем, уныкам-шамыч улыт. Икшывына-влак мемнам йӧратат, чаманат да пелашем ден когыньнам жапын-жапын кечывалвелыш теҥыз деке канаш колтат. Кокланже ӱдыр ден веҥына дене пырлят канена. Шукерте огыл нунын ятыр жап вучымо икшывышт шочын. Ынде мемнам кок эрге ден кок ӱдыр уныкана куандарат. Мо эше кӱлеш?
Тыге ойлымым колаш могай куанле!..
Любовь Камалетдинова
Фотом еш альбом гыч налме
