Янтемир лудмаш
Пален шогаш, пагалаш, ӱшанле лияш
Краевед-этнограф М.Н.Янтемирын шочмыжлан – 135 ий
Изи Шочмо элна деч лишылже уло мо?! Укеат докан. Сандене тудын историйжым шымлымаш – тиде чон йодмо паша. Да ты паша кодшо курымысо 20-шо ийлаштак, Марий автономий ышталтме пагытыште, вийым налын. Марий краеведенийлан негызым пыштыше кокла гыч иктыже Морко кундемын шочшыжо М.Н.Янтемир лийын. Тудын лӱмжым нумалше Морко сылнымут-этнографий тоштерыште «Янтемир лудмаш. Изи Шочмо элнам шымлыше краевед-влак» район кӱкшытан конкурс эртыш. Тудо палыме шанче пашаеҥ, краевед-этнограф Михаил Николаевич Янтемирын шочмыжлан 135 ий теммылан пӧлеклалте.
Шочмо кундемым шымлыше-влак 1926 ийыште Марий краевед обществыш ушненыт, а Михаил Янтемир кужу жап тудын секретарьже лийын. Туштак Марий научно шымлыше институтым ыштыме нерген йодышым нӧлталыныт, да ты учрежденийын учёный секретарьже сомылым адакат тудак шуктен. Шочмо кундемнан экономикыже, пӱртӱс поянлыкше, калыкнан илыш-йӱлаж нерген поян материалым чумырен да лу ий жапыште 30 научно шымлыме пашам, ятыр статьям возен, 12 книгам савыктен. Таклан огыл Михаил Николаевичым марий краеведенийлан негызым пыштышылан шотлат, палемдыш Янтемир лудмашым почмыж годым «Морко район тоштер» муниципал учрежденийын директоржо Марина Александрова.
Лудмашке туныктышо, книгагудо да тоштер пашаеҥ-влак толыныт. Нуно, чапланыше землякыштын тӱҥал кодымыжым шуен, шке паша верыштышт, илыме кундемыштышт шымлыме сомылым шуктен шогат, самырык-влакым тидлан кумылаҥдат. Сандене Морко район администрацийын тӱвыра, спорт да туризм пӧлкажым вуйлатыше Юлия Яковлева нунылан тауштыде ыш керт. А шымлымаш пашаштышт нуно шочмо кундемышт, йомшо ял ден памятник-влак, тӱвыра поянлык, сылнымут ден этнографий, школ тоштер ден туризм корно, чапланыше еҥ-влак нерген возат. Лудмаштат нине темымак тарватышт.
Эн ончычак мут Н.И.Казаков лӱмеш сылнымут-этнографий тоштер вуйлатыше Галина Сошиналан пуалте. Тиде тоштер Кӱчыкэҥер ял вуйышто верланен. Михаил Николаевичат (Актанай лийын чимарий лӱмжӧ) туштыракак шочын. Тудлан кок ий ончыч шарнымаш кӱм шогалтыме. Вараш кодын гынат, мер ушемын полшымыж дене кеч тыге чапландарыме. А тоштерым 27 ий ончычак почмо. Да тунамсе пагат гычак тыште кум краеведын пашаже аралалтеш. Коктынжо ты ял гычак улыт. Иктыже, Павел Ильич Курсов, «Москва деч Эльба марте» (тыгай лӱман книгажат уло) кужу сар корным эртен, гвардий полковник марте кушкын. Школышто тунеммыж годымак чолга организатор лиймыже, но ешыжын куштылго огыл корным эртымыж нерген ик шарнымашым веле огыл возен. Весыже, Венедикт Андреевич Андреев, финанс пашам шуктен. Пенсийыш лекмекыже возымо дневникыштыже шочмо ялыште сниматлыме икымше комсомол марий сӱаным савар ӱмбалне ончен шинчымыжым, колхозышто ончыч шорык ден казам кӱтымыжым, вара счетоводлан тунеммыжым шарналтен, сарыште могай шучкым да кумыл волтышо сӱретым ужмыжым шылтыде ончыктен. А кумшыжо, Виктор Иванович Березин, Ильинский почиҥгаште шочын, сандене тудым изи ял-влакын пӱрымашышт тургыжландарен. Ильинский ден Никольский эше илаш тӧчат гын, Максимовский, Товернур да Павловский почиҥга-влак шукертак пытеныт. Но тудын возен кодымыж гыч ме чылашт нерген раш пален налын кертына. Теве тыгай поян материал тоштерыште аралалтме нерген радамлыш Г.Сошина.
Коркатово лицейын туныктышыжо Валерий Подбойкин тусо тоштерын да тунемше-влакын шымлымаш пашаштым лончылыш. Тунемшыже-влак тудын вуйлатымыж почеш материалым погымо дене гына огыт серлаге, шкештак лончылат да пашашт дене конференцийлаште палдарат. Эше шарнымаш материаллаште фактым чын огыл ончыктымо шотыштат ӱчашаш тоштыт. Теве П.Курсов ден В.Андреев Кӱчыкэҥер ялыште икымше марий комсомол сӱаным 1927 ийыште сниматлыме семын ончыктеныт гын, В.Подбойкин «кином сниматлыше-влакше Москва гыч 1928 ийыште толыныт» манын пеҥгыдемда. Але тиде фильмыштак шнуй ото ден чимарий йӱла тошто илыш деч кодшо коса семын аклалт ончыкталтыныт гын, тудо тидын дене ок келше. Европышто тыгай йӱлаже мемнан денак гына аралалт кодын, манеш да тидын дене кугешна. Тидат веле огыл, краевед-этнограф М.Янтемирлан шочмо Кӱчыкэҥерыштыже шарнымаш кӱм шогалтыме деч вара тыгаяк кӱм чолга мер пашаеҥ В.Ипатовлан шочмо Элекэҥерыштыже нӧлтыктен. Тудымат мер ушемын, чынжым гын, кок вережат «Марий ушемын», полшымыж дене конден вераҥдыме. А нуно пошкудо ялла гыч лиймышт дене гына огыл кылдалтыныт. Михаил Янтемир 1917 ийыште Бирскыште икымше марий погын тӱҥалтыште священник семын молебеным эртарен гын, Василий Ипатов погыным чумырышо да вуйлатыше-влак кокла гыч иктыже лийын. Кокымшыжо тылеч вара Моркышто марий йоча-влаклан посна школым почын, ту кундемыштак «Марий ушемым» ыштен. Теве молан кызытсе «Марий ушем» да тудлан мелын шогышо-влак нуным чапландарыде кертын огытыл. Адакше кокымшыжо 1910 ийыштак С.Григорьев (С.Чавайн) дене «Кумшо марла книгам» луктыныт – Озаҥысе учительский семинарийыште ик жапыште тунемыныт. М.Янтемир туштак духовный семинарийыште шинчымашым поген. Тидымат В.Подбойкин шымлен.
С.Г.Чавайн лӱмеш сылнымут-этнографий комплексын изирак шанче пашаеҥже Людмила Петроват шканже лишыл Сергей Чавайн дене кылдалтше вершӧрла да геройжо-влак нерген темым тарватыш. Марий сылнымутын классикше нерген эше мом уым каласаш лиеш, шоналтет. Лиеш улмаш, произведенийлам шочыкташ таратыше шагал огыл вер ден еҥым тудо ушештарыш. Марий литературым туныктышо, С.Чавайнын творчествыжым шымлыше краевед-влаклан ты материал пеш пайдале. Тидымак ойлаш лиеш Тыгыде Морко ял книгагудын вуйлатышыже Лидия Гаврилован мер пашаеҥ да писатель Владимир Мухин-Савим эрык мурызо семын радамлен ончыктымыжым. А Канторъялысе книгагудын вуйлатышыже Марина Тимофеева прозаик Яков Элексейным писатель, педагог да фронтовик семын почын пуыш.
М.Н.Янтемир лӱмеш сылнымут-этнографий тоштерын изирак шанче пашаеҥже Валентина Павлова «Марий ӱштӧ – аралтыш» темылан шымлымаш пашам ямдылен ыле. Марий чием ден тӱр – марий калыкын шолыпшым аралыше да ӧрыктарыше поянлык. Ты темым эшеат мучаш марте шымлыме огыл. Шанче пашаеҥ марий ӱштын икмыняр тӱрлӧ ойыртемжым рашемдыш. Тудо шкежак ӱштым куаш, пидаш тунемын. Кумылан-влакым кызыт тоштерыште марий ӱштым ямдылыме техникылан туныкта. Мутат уке, суапле да кӱлешан паша.
Нужа тӱҥ школышто историй ден ИКН-ым туныктышо да тусо тоштерым вуйлатыше Рафис Фахриев ялыште мечетьым почмо да тудын неле пагытым илен лекмыж нерген каласкалыш. Морко район – тӱрлӧ национальностян кундем. Тушто тӱп марий калык дене пырля ынде шукертсек татар-влак илат. Татар тӱвырат историй ден йӱлалан поян, тудат ты кундемыште шке ойыртемжым арален коден. Нужасе мечеть кызыт регионал кӱкшытан тӱвыра памятниклан шотлалтеш.
Морко книгагудо системын методике-библиографий отделжым вуйлатыше Алевтина Павлова районысо книгагудо пашаеҥ-влакын йомшо яллам шымлыме материалышт дене палдарыш. Н.С.Мухинын Олыкъялысе тоштер-пӧртшым вуйлатыше Валерий Михайлов фронтовик А.Т.Белков, а Морко посёлкысо 2-шо кыдалаш школышто ИКН-ым туныктышо Любовь Сергеева туныктышо С.И.Иванов нерген шуко поро мутым ойлышт. Кокымшыжо лудмашке эше классшым конден ыле. Тунемше-влакым тыге кумылаҥдымат пашаште кӱлешан. А Октябрьский кыдалаш школын тӱҥалтыш класслаштыже туныктышо Алина Петухова школысо комсомол илышын ямле пагытшым шарналтыш.
Мутат уке, кажне паша шканже келшыше кӱкшытыштӧ ыле. Сандене жюри велым иктыжымат палемдыде кодымо огыл. «Морко район тоштер» муниципал учрежденийын директоржо Марина Александрова конкурсыш ушнымыштлан кажныштлан таум ыштыш. Вет краевед пашам вияҥден толмышт дене нуно шочмо кундемнан историйжым пален шогаш да пагалаш, тудлан ӱшанле лияш таратат.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: В.Михайлов, Р.Фахриев да В.Павлова; В.Подбойкин ден М.Александрова; Г.Сошина – Кӱчыкэҥерыште М.Янтемирлан шарнымаш кӱ воктене.
Авторын фотожо
