Калыкнан эртыкшым шымлыше-шанчызе-влак марий калыкна верч тӱрлӧ пагытыште тыршыше, шке вӱрыштымат чаманыде, эрык верч кредалше тале еҥ-влак коклаште Болтушым, Акпатырым, Мамич Бердейым, Чоткарым, Канайым, Кронушым, Сарайым, Токтаушым, Эшполдым, Алтыбайым, Яшманайым, Урусым, Атурайым, Ош Пондашым, Абызым, Акмазикым, Алека Черемисиным, Алтышым, Аникейым, Казимирым, Кельдибекым, Кочакым, Коджа-Ералтемым, Пашканым, Янтемирым да эше икмыняр молымат ушештарат. Марий талешке кечын нунын лӱмыштым, поро пашаштым, калыклан ыштыме суапыштым шарналташ, шкалан ала-могай да иктешлымашым ышташ амал уло.
Калык поэт Миклай Казаковын «Акпарсын маршыже» почеламутын икымше корнылаже тыге йоҥга:
«Эртале шӱдо ий,
Эрталже кеч-кунар,
Алмаштыже ик курым весым, кумшым,
Кугезе патыр ончыко ӱжеш
Ок мондо калык тудын лӱмжым…»
Тыште «тудын» олмеш «нуным» шомак дене алмаштыме шуэш. Тауштыман таче тале просветитель Павел Петрович Глезденёвланат шке жапыштыже – 1917 ийыште – Пошкырт кундемысе Пӱро олаште марий-влакын 1-ше съездыштышт 26 апрельыште Марий талешкын кечыжым эртараш ӱжмыжлан. 16-шо курымышто Малмыж кундемыште марий патыр, Полтыш, илен. Тудо шке мландыже, калыкше верч пеҥгыдын шоген. 1556-шо ийыште Иван Грозныйын виян войскаж дене вашпижмаште Полтыш кугу кредалмашеш колен. Тиде Вӱдшор тылзын 26-шо кечыштыже лийын. Лач Полтыш оным шарныме лӱмеш Талешке кече палемдалтеш. Тауштыман «Марий ушем» мер толкынланат 1990 ийыште посна Талешке кечым палемдаш пунчалмыжлан да марий мер толкынын тидым шуктен толмыжлан.
Талешкылан ме марий просветитель, писатель, мер пашаеҥ-влакымат шотлена. Кугу Отечественный сарын участникше-шамычат ты радамыштак улыт. Таче Украинысе спецоперацийыште участвоватлыше пӧръеҥ-шамыч але вара Талешке огытыл. Калык верч, тудын тыныс илышыжым арален, тӱзатен толмо, тӱвыражым нӧлтымӧ верч тыршыше, самырык тукымлан примерым ончыктышо кажне еҥ але вара Талешке огыл?!
А таче ты кече дене кылден, марий мер толыкынын еҥже, моло организаций-влакын, Марий тӱвыра рӱдерын тыршымышт дене кажне ийын ятыр мероприятий эртаралтеш. Но эн ончыч кундемнан чапым налше Талешкына-шамычын шарныктышышт воктеке пеледышым пыштат, «Шарнымаш сорта» акцийыш ушнат. А тылеч ончыч шарныктыш верым эрыктат да тӱзатат. Теве Оршанке районысо Мамич Бердейлан пӧлеклалтше кумдыкым тений тыгак верысе-влак лектын эрыктеныт. Ты кечын Оньыжа Эдуард Александров, Валерий Мочаев, Вячеслав Воронцов тушко лӱмын вуйым саваш миен коштыныт. Талешке-влакым уштымо шомакым Виталий Кудрявцев ойлен.
Юмылан тау, Талешкына-шамычлан шогалтыме шарныктышыже, Йошкар-Олаштат, республик мучкат шагал огыл. Мутлан, Советский посёлкысо марий-влак ты кечын Чумбылат курык гыч кондымо Шарнымаш кӱ воктеке погынат. А южо организацийже эсогыл Талешкынак лӱмжым нумалеш. Мутлан, Йылмым, историйым да сылнымутым научнын шымлыше марий институт просветитель В.М.Васильевын лӱмжӧ дене кылдалтын. Сандене ты пашаче коллектив пырдыжыш сакыме мемориал оҥа воктеке погынен.
«Марий Эл» редакцийын пашаеҥже-шамычат Йошкар-Оласе Ленин проспектысе ик пӧртын пырдыжышкыже вераҥдыме газетын ончычсо редакторжо П.Г.Корниловлан да Печать пӧртыштӧ тале марий просветитель П.П.Глезденевлан пижыктыме мемориал оҥа-влак воктеке миен, пеледышым пыштеныт.
«Талешке корно»
Марий тӱвыра рӱдер Марий талешке кечылан «Талешке корно» лӱм дене декадым пӧлеклен. Ты кышкарыштак Российысе калык-влакын тӱвыраштын идалыкшылан, Кугу Отечественный сарыште сеҥымылан 77 ий теммылан пӧлеклалтше мероприятий-влак эртат. Иктыже – «Ший талешке» кидмастар сымыктышлан пӧлеклалтше краеведений конференций лийын.
Школ, кыдалаш да кӱшыл тунемме заведенийлаште тунемше-влак коклаште, ешартыш шинчымашым пуышо учрежденийлаште, тӱрлӧ клуб ден объединенийлаште шинчымашым нӧлтышӧ-влак коклаште вес мероприятий – «Сеҥымаш корно дене» республиканский творческий конкурс – эрта. 30 апрель марте 9 майлан пӧлеклалтше электронный графический паша-влакым (сӱретым, коллажым, графический композицийым) да видеоролик-влакым колташ лиеш.
Рӱдерын эртарыме марий сӱанын икмыняр йӱлаж дене палдарыше фестивальыш районласе фольклор коллектив-влак толыныт ыле. Мероприятийын кӱлешлыкшым палемденак кодыман: ешым пеҥгыдемдаш, тудын статусшым нӧлталаш полшышо йӱлажым самырык-влаклан туныкташак кӱлеш.
Кажне ийын эртаралтше «Мый марла ойлем» акцият шочмо йылмынам арален кодымашке виктаралтын. Тений тудо Марий кугыжаныш университетыште эртен. Мероприятийын унаже марий прозаик, Россий писатель ушемын еҥже Анатолий Ишалин лийын. Кастене Талешке кечылан пӧлеклалтше кугу концерт марий-влакым Ленин лӱмеш тӱвыра полатыште иктыш чумырен.
Сеҥымаш кече вашеш 8 майыште Чарла кремльыште «Ме шарнена. Мы помним» бард муро да позий фестивалят оҥай программе дене куандарышаш.
С.Носова
М.Скобелевын фотожо
