тыге манеш газетнан тачысе унаже. Тиде сылне марий ӱдырамашым паша верыштыжат, алык коклаштат эре марий тувырым чийышым гына вашлият. Тӱржат эре ойыртемалтше. Эшежым тудо еҥыным огыл, эре шке кид дене тӱрлен ыштымым чия. Тошто марий тӱрлан у шӱлышым пуышо, Марий Элын калык кидмастарже Ираида Александрована Степанова теҥече 65 ияш лӱмгечыжым палемдыш.
Кужэҥер кундемысе Визым ялыште шочын-кушшо ӱдырамаш ынде кумло ий наре тӱрла. Икымше классыште тунеммыж годымак тидлан аваж пелен шӱмаҥын. Ийготым погымекат, кидпашам йӧратымашыже кодын. Кодын веле огыл, ылыж вияҥын. Но варажым тудо шке тукым вожын илыш-йӱлаже, ыштыш-кучыж деке утларак мелын савырнен, поснак марий кумалтыш, тӱр деке. 2005 ийыште «Маритӱр – встреча с марийской вышивкой», а 2017 ийыште «Боги в марийской вышивке» («Маритÿрыштö Юмо-влак») книга-влакым савыктен луктын. Марий юмыйӱла почеш илыше автор шочмо калыкшын йӱлаже, тӱвыраже, ыштыш-кучышыжо, юмыжо-влак дене палдарен. Книга презентаций годым ойлымыжат шарналтеш: «Мый учёный омыл, но марий тӱрым шымлымак шуэш, вет тушто тынар шуко пале уло. Кажныже – шке шотан аралтыш. Марий тӱрыштӧ мландымат, кӱдырчымат, волгенчымат, кечымат муаш лиеш. Лач тӱр нуным уша, санденак отышто эртыше кумалтышыште сукалтен шинчыме годым нунын вийыштым шижына». Таклан огыл 2012 ийыште ямдылен лукмо вес книгаже «Кӱсото» маналтын.
Каласен кодыман, Ираида Александровна – Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общинын ик чолга еҥже. Ик жап тудын тыршымыж денак марий юмыйӱла радам дене палдарыше онлайн-тӱэм почылтын. Тудын кажне погынымашыж гыч вияш эфир-влак ончыкталтыныт.
Кидмастар акрет марий тӱрым тӱрлымӧ йӧным пашаштыже кучылтеш, кажне пӱшкыл деч ончыч пырчым шотла. Кугезе марий-шамычын вургемыштын кажне тамгажым шымла, молан ты але вес орнаментым лач тышке але тушко вераҥдаш лиймым рашемда. «Марий ӱдырамашын вургемыштыже аралтыш сынан моткоч шуко тӱр уло – оҥышто, вачывалне, кидшокшышто, тупышто. Вуйчиемыштат, урвалтыштат, ӱштыштат тыгай аралтыш-влак улыт. Пӧръеҥ-шамычынат тыгак шӱйыштышт, оҥыштышт, вачывалнышт, тупыштышт, да тыгак пӧръеҥ семын вийыштым аралыме тыгай тӱрым ыштеныт», – ойла кидмастар. Мо ӧрыктарыде огеш керт: Ираида Александровнан ойлымыж почеш, кызыт СВО-што служитлыше ик салтак, отпускыш толмекыже, аралтыш семын марий орнаментан татум оҥыш, тупыш, кылымде деч ӱлыкӧ ышташ кумылаҥын. А орнаментшым Марий тӱр рӱдерыште ыштен пуэныт.
Тушко марий вургемым ышташ заказым пуышо-влак ситышын улыт: пытартыш корныш погынышо коча-кова-влак, шочмо кечылан пӧлек шотеш кучыкташ, сценыште выступатлаш, марий мероприятийыш чиен лекташ шонышо-влак деч… Кугу чинан-шамычат марий тамган вургемым ышташ йодмаш дене мият. Мутлан, кодшо ийын «Российын миссше» конкурсышто Марий Эл гыч участнице Анастасия Антонова национальный костюмым ончыктымо номинацийлан лӱмын Ираида Степнова деке йодмаш дене лектын да лач ты номинацийыште сеҥыше семын палемдалтын.
Ираида Степанова тӱрысо орнаментлам шымлыме пашажын лектышыжымат ончыктен кодыман: тудо «Орнаментальное искусство марийской вышивки» кок томан книгам савыктен луктын. Негызым кидмастарын «Открой мир марийской вышивки» проектше дене Россий Президентын грант конкурсыштыжо сеҥымашыже ыштен. Тудын кышкарыште этнографий материалым погаш марий-влакын тӱшкан илыме регионлашке икмыняр экспедицийым эртараш логалын: Тюмень областьыш, Пермский крайыш, Угарман кундемыш да моло вере.
Кокымшо книгашкыже тудо Финляндийын национальный тоштерыштыже, Свердловск областьысе яллаште погымо марий орнаментан тӱр-влакым чумырен. Чаманен каласыман, кокымшо томжын сигнальный вариантшым веле автор луктын кертын. Молыжлан шийвундо кӱлеш.
Республикысе калык кидмастарын пашаже-влак мемнан республикыште, элыште веле огыл, йот вереат тӱрлӧ ончер ден фестивальлаште ончыкталтыныт. 2014 ийыште кидпашаже-влакым «Российын 100 эн сай сатужо» всероссийский каталогыш пуртеныт да «За достижение в области качества» наградым кучыктеныт.
Тудо весе-шамычымат марий тӱрлан кумылаҥден шога, тидлан кӧрак 2018 ийыште Йошкар-Олаште «Марий тӱр рӱдерым» почын. Шке йырже акрет марий усталыклан тунемаш шонышо ӱдырамаш-влакым чумырен, мастер-класс-влакым эртараш тӱҥалын. Тиде шкешотан «школым» эртыше ӱдырамаш-влак кызытат, рӱдерыш толын, кидпашам ыштат.
Рӱдер кум ий почела рӱдер марий вургемын тӱрлӧ ужашыжлан – тӱрлан, ӱдырамаш вучиемлан, шовырлан –_ пӧлеклалтше проект-влакым илышыш шыҥдарыш. А нунын лектышышт почеш идалык мучаште кум кугу марий этнофорум эртаралтын. Йӱлаш пурышо мероприятийыш уло Россий гыч кидмастар-влак толаш кумылаҥыныт: Пошкырт, Урал, Татарстан, Угарман, Тюмень… Кидмастар-влакым акрет марий йӱла вургемым арален, уэмден толмо пашалан лач Ираида Степанова кумылаҥден манашат лиеш. Мутлан, пытартыш тыгай этнофоррумыш тӱрызӧ-влак дене пырля тӱрлӧ сылнештарышым, йолчиемым, вуйчиемым, сувенирым, моло арверым ыштыше-влакат чумыргеныт, икте-весе деч у усталыклан тунемыныт.
Чаманен каласыман, тений тыгай форум икмыняр амаллан кӧра огеш лий. Моланжым варарак умыледа. Марий тӱр рӱдер пеленак марий сувенирым ужалыше «Энсай» салон ынде 20 ий наре ышта. Тудыжым кызыт И.Степанован Александр эргыже вуйлата. Тушто марий тӱран вургемым, вӱдуа, куэ кумыж, пу гыч ыштыме арверым, тӱрлӧ аралтышым, курчакым, сылнештарышым да молымат ужалат. Российын тӱрлӧ лукшо гыч Йошкар-Олаш толшо-шамыч тушко лӱмын пурен каят. А тений чолга ӱдырамаш «Онар» сийгудо пелен Марий этнографий тоштерым почын. Тушко марий калыкын ыштыш-кучышыжо, илыш-йӱлаже нерген поян материалым погымо. Икшыве, турист-влаклан экскурсийым, тӱрлӧ интерактивым эртарат. Тӱрлаш, куаш эсогыл туныктат. «Энсай» салонын ончыч верланыме оралтым тений аварийныйлан шотленыт, сандене тудым саде тоштерыш кусараш логалын. А ик оралте гыч весыш куснымаш шийвундо роскот дене кылдалтын. Санденак кызытеш этнофорумым вес ийлан эртараш палемдыме.
Марий тӱр рӱдерыште марий вургемым прокатышкат пуат. Мо оҥайже, тыге налаш кумылан-влак ситышын улыт. Посна еҥ але еш дене фотосессийым эртараш шонат гын, лач тышке толыт. Рӱдерыште фотозонылан келшен толшо лукшат, арвержат, вургемжат ятыр. Эшежым марий тӱран ямде вургем таче шулдын ок шого, сандене ты йӧн йодмашанак, палемда кидмастар.
Ираида Александровнан тыршымыж денак Йошкар-Олаште кажне ийын «Кугечылан у тувыр» фестиваль эртаралтеш. Тений шымше гана лийын. Тушкат эре гаяк у кидмастар-влак ушнат. А пайремже чылт тошто йӱла почеш эрта: марий кумалтыш, ӱстел чесым погымо дене. Эсогыл шӱвыр-тӱмыр шоктымо почеш «Ташлама корка» йӱламат шуктат.
Ираида Степанова ынде икмыняр ий турист-шамычлан Марий Элын сылне верлаже, марий калыкнан йӱлаж дене палдарыше авторский тур-влакым эртара. Тачысе кечылан куд маршрут дене нуным шупшыктат. Турист-влакын ик эн йӧратымыже – Марий Элысе 9 памаш дене палдарыше экскурсий. А мучашлаже тудым кажне гана шкенжын шочмо Визым ялыштыже. Таклан огыл веет ты кундемым «Марий Швецарий» маныт. Тыште турист-влакым марий кочкыш, муро-куштымаш дене сийлат, памаш вӱд дене мушкылтман мончаш пуртен луктыт. Памаш шотыштыжат ешарен кодыман. Шке жапыштыже, «Марий ушем» мер организацийым вуйлатымыж годым тудо «Памашшинча» республиканский конкурсым эртарен. Тунам районлаште ты конкурслан кӧра чылаже 52 памашшинчам тӱзатен кертме.
Таклан огыл ойлат вет: «Уста еҥ чыла шотыштат уста». Кузе ты марий ӱдырамаш чыла шукта манын шоналтет. Эргыж ден шешкыже ты пашаште полшат, уныка денат куандареныт. Мут толмашеш, Александр шкежат тӱрла. Ираида Александровна поэзий гочат шке кумылжым нӧлта, ала чонжым луштара манаш чынрак лиеш. Тудын «Мутшер» ден «Сайма» книгаже-влак ош тӱням ужыныт. А лучко наре почеламутшо мурышкат савырненыт да таче сцене гыч йоҥгалтыт.
Мучашлан уло редакций коллектив дене Ираида Александровнам шочмо кечыж дене шокшын саламлена. Таза, пиалан, кужу ӱмыран лийза. Ончыкыжымат усталыкда калыкнам ойыртемалтшым ышташ полшыжо да кажныжым марий тӱран вургемым чияш кумылаҥдыже.
Светлана Носова
Снимкыште: Ираида Степанова.
Фотом И.Степанован еш альбомжо гыч налме.