Лӱмгече
Морко кундемын ӱшанле эргыже
Марий калыкын лӱмлӧ эргыже, историй науко кандидат, Россий Федерацийын кӱшыл профессиональный образованийжын Почётан да Марий Эл образованийын сулло пашаеҥже Анатолий Васильевич МУРАВЬЁВЛАН теҥгече, 11 мартыште, 75 ий теме.
Кажне еҥын шке пӱрымашыже. Иктын тудо пиалан, весын – пиалдыме. Шке пӱрымаш йолгорнетым кузе эрташ шонен пыштет, туге пӱтынь илышет чоҥалтеш, малдалыт. Тиде веле огыл, мыйын шонымаште, пӱрымаш тыгак шочмо кундем денат кылдалтын: могай вер-шӧрыштӧ шочын-кушкынат, могайрак тушто илыш-йӱла, могайрак тыйын тукымет. Чылажымат ончыкылык пӱрымашет шотыш налеш.
А теве А.Муравьёвын пӱрымашыже пиалан манын шонем. Такшым тидын нерген тудо шке жапыштыже «Ончыко» журналлан интервьюм пуымыж годым каласен ыле. Анатолий Васильевичлан, шокшым кергалтен, ятыр тыршашыже верештын да шуко шере-кочым ужашыже пернен. Тудлан южгунамже эсогыл илыш кумыкталтмыла чучын гынат, тутыш кучедалын – уло моштымашыжым пыштен тыршен, но садак кугу буква гыч каласыме Айдемышке лектын. А тыгай кӱкшытыш шуашыже мом ыштыман, кузерак тыршыман? Тыге южо еҥже йодын кертеш. Тидын шотышто А.Муравьёвын пӱрымашыже шуко еҥлан пример шотеш лийын кертеш, шонем.
Анатолий Васильевич 1949 ий 11 мартыште Морко район Курыкӱмбал ялыште шочын. Изинекак тунемаш, у шинчымашым налаш йӧратыше кушкын. Садланак Морко кыдалаш школышто сай тунемше лийын. Школ деч вара 17 ияш рвезе комсомол путевко дене Тюмень областьыш каен, у Нефтеюганск олам чоҥен. Вара Дальний Востокышто стратегический назначениян ракетный войскаште служитлен. Армий деч вара ик ий «Контакт» заводын Морко филиалыштыже пашам ыштен. 1972 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын историй пӧлкашкыже тунемаш пура да 1977 ийыште тунем пытара.
Туныктышын дипломжым кидыш налмекше, самырык туныктышым распределений почеш Советский районысо Кодам кыдалаш школыш англичан йылмым туныкташ колтат. Туштат самырык туныктышо йоча-влак дене тӱрлӧ мероприятийым шкеак ямдыла да эртара. Чыла тидым Советский район вуйлатыше-влак тӱткын эскерен шогат да самырык туныктышын чолгалыкшым кӱкшын аклат. Тыге кок ий гыч А.Муравьевым Ӧрша кыдалаш школын директоржылан пеҥгыдемдат.
Калыкыште манмыла, шотан еҥ кеч-куштат шотан. Тиде у да неле пашаштат Анатолий Васильевич шкенжым сай могырым гына ончыкта. У директор толмо дене Ӧрша школыштат паша утыр воранен кая. Тыге районысо школ директор-влак коклаште тудын лӱмжӧ адакат сай могырым гына йоҥгаш тӱҥалеш.
Илышыште эре мом-гынат уым кычалше, шкенжым эре шуараш тыршыше айдеме нигунамат ик верыште ок шого. Тыге тунемаш кумылан самырык еҥым Марпединститутыш историйым туныктышылан налыт, вара кум ий В.И.Ленин лӱмеш Моско кугыжаныш педагогический институтын аспирантурыштыжо тунемеш да 1987 ийыште кандидат диссертацийым моткоч сайын арала. Теве тыге изи ялыште шочын-кушшо да самырык пагытшым кресаньык пашаште эртарыше, но илыш нерген радамын шонен моштышо пӱсӧ уш-акылан морко марий шанчыеҥ-влак радамыш ушна — историй науко кандидат лиеш, пединститутыш паша ышташ пӧртылеш.
Чыла вереат шкенжым сай могырым гына ончыктышо ушан-шотан А.Муравьёвым 1989 ийыште КПСС Марий обкомыш наука да образований секторым вуйлаташ ӱжыт. Тыштат тудо тыглай чиновник семын гына шкенжым кучен огыл, а калыкше верч, республикысе образований отрасльым вияҥдышаш верч тыршыше ончылъеҥ семын ончыктен. Чын, тиде паша койдымо. Но тудын тыршымыжым тудо пагытыште кажне гаяк районысо образований пӧлка шижын шоген да сай могырым палемден. Тыглай туныктышо-влакат тидым ужыныт.
1990-ше ийласе пуламыр саман кажне еҥлан нелылыкым конден. А.Муравьёвымат тудо ӧрдыжеш коден огыл – шуко неле-йӧсӧ гоч эрташыже пернен.
— Пеш неле пагыт ыле, — шарналта тудо пуламыр жапым Анатолий Васильевич. – Ынде кузе лийман, мом ыштыман манын шонкаленам. Но поро чонан еҥ-влакат кодыныт улмаш. Тунам Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын ректоржо Аркадий Яковлевич Антипин мыланем полыш кидым шуялтыш. Таче кече мартеат тудлан тауштен илем. Тудо мыйым институтыш пашаш нале – вуз деч ончычсо ямдылалтмаш факультетын деканжылан шогалтыш. Мый тиде у пашашке шокшым кергалтен пижым. Паша келшен. А 1992 ийыште мыйым Марий образований институтын ректоржылан шогалтышт.
Тиде пашаште А.Муравьевын талантше тӱрыс почылтын. Тудын тӱҥалмыж почеш институтышто у структур подразделений-влак почылтыныт: психологий службын рӱдерже, увер технологий рӱдер, туныктымо пашам шымлыше социологий сектор, марий филологий да культурологий кафедре, учебниклам ямдылыше лабораторий, редакционный савыктыш отдел, книга кевыт. Туныктышо-влаклан Москва, Санкт-Петербург, Нижний Новгород гыч ученый-методист-влак авторский курсым эртареныт. Психолог, дефектолог, тӱнямбал художественный культурым, изобразительный искусствым туныктышо-влакым ямдылыме. 1993 ийыште «Туныктышо-Учитель» журналын икымше номерже лектын. 1992 — 1998 ийлаште институтын 12 пашаеҥже кандидат диссертацийым арален.
А 2009 ийыште Анатолий Васильевичым Т.Евсеев лӱмеш Национальный тоштерын директоржылан шогалтат. Тиде пашамат моткоч чот йӧратен шында. Увер технологийлан кугу тӱткышым ойыраш тӱҥалме, тоштер ӱзгар ден коллекцийым электрон ончерыш савырыме, шуко книгам лукмо, тӱнямбал, россий, республиканский конференцийлам эртарыме.
Тыгодымак Анатолий Васильевичын шӱмжӧ лӱмлӧ туныктышо-влакын лӱмнерыштым арален кодымо пашалан шукертак йӱлен. Садлан ятыр жапым архивыште, библиотекыште, тӱрлӧ тошто изданийым шымлымаште эртарашыже пернен. Тыге икмыняр ий жапыште тудын кид йымачше ятыр книга лектын: кум изданиян «Этнокультурная мозаика Республики Марий Эл», «Учителями жива Россия», «Школа, устремленная в будущее», «Я люблю эту землю», «Моркинское учительство». Нине книга-влакым тудо шкеак ямдыла да шукыж годым шке гычак савыктен луктеш. Тыгай ошкылым шке пашаж верч чот йӱлышӧ чонан еҥ гына ыштен кертеш. А вет кажне книгам возаш мыняр вий да жап кӱлеш! Но Анатолий Васильевичын чонжо тиде пашашке утыр келгемаш ӱжын шога. Кызытат тиде пашам чолган шукта.
Шотан еҥын йолташыжат шуко. Вет Анатолий Васильевич нигунамат еҥ деч гына полышым вучен шинчен огыл, а шкежак полыш кидым шуялтен. Санденак тудым пагалат, порын аклен ойлат.
Марий Эл Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже (2009-2019 ийла), ончычсо Оньыжа Анатолий Николаевич ИВАНОВ:
– Анатолий Васильевич пеш поро кумылан да ушан-шотан айдеме. Тудо эре туныктышо-влаклан мелын шоген, нунын верч тырша да образований сфера дене кылдалтше ятыр шарнымаш книгам савыктен луктеда. Кызытат тудо Россий ден Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥышт нерген у энциклопедий изданийым ямдыла. Туныктышо-влакын шинчымашыштым нӧлтал колтымашке пеш шуко вийжым пыштен. Тоштер пашамат вияҥден колтен. Тудым мый пеш чот пагалем. Анатолий Васильевич дене ме, Морко кундемын шочшыжо-влак, моткоч чот кугешнена.
Морко район администрацийын образований пӧлкажын ончычсо вуйлатышыже Виктор Иванович ИВАНОВ:
– Анатолий Васильевич – пеш сай йолташ, еҥ дене моткочак кутырен моштышо айдеме, кажныжым эреак умылаш тырша. Тудын дене келшен илаш пеш куштылго. Анатолий Васильевич – чын шанчыеҥ, кеч-могай йодышымат чыла могырым рашемден мошта. Тудо пеш чот пашаче: кеч-мом шонен пышта гынат, эреак мучаш марте шукта. Садланак тудым чылан пагалат да аклат.
Коркатово лицейын ончычсо директоржо, Россий Федерацийын сулло туныктышыжо Александр Аркадьевич Васильев:
–Анатолий Васильевичым мый пеш чот пагалем. Тудо кеч-кӧланат эре полшаш тырша. Мемнан Коркатово школым лицейыш савырымаште гын нимучашдыме кугу полышым пуэн: научно-шымлыме проектын вуйлатышыже лийын, школ вияҥме программым возаш полшен. 2007 ийыште «Школа, устремленная в будущее»: Коркатовская сельская школа» книгам возен. Кызытат тудлан тауштен илена. Анатолий Васильевич кеч-кӧ денат эре пагален мутлана, тудым умылаш да полшаш тырша. Тыгай ушан-шотан айдемыже мемнан коклаште пеш шагал. Мый тудын дене кугешнем!
Тыгай кӱкшӧ шомакым сулен налаш, мутат уке, ушан-шотан да эше пеш чот пашаче лийман. Тыгак шке калыкетым моткоч чот йӧратыман. А.Муравьёв гай еҥ-влак мемнан марий калыкыштына шукынрак лийыт гын, Марий Элнан тӱвыраштыже да мер илышыштыже паша утыр воранен кая ыле.
Ме уло кумылын лӱмгечызым саламлена да пеҥгыде тазалыкым, кужу ӱмырым, волгыдо пиалым тыланена. Тау Тыланда, Анатолий Васильевич, марий калык лӱмеш суап пашам шуктен шогымыланда!
Александр ПЕТРОВ,
Марий Элын сулло журналистше
Снимкыште: А.Муравьёв да А.Антипин.
Фотом еш альбом гыч налме
