22 сентябрьыште, РСФСР-ын да Марий АССР-ын калык артистше Виктор Бурлаковын шочмыжлан 97 ий темме кечын, Советский районысо Кужмарий селаште тудын лӱмжым нумалше тӱвыра пӧртыштӧ марла гармоньым шоктышо-влакын фестиваль-конкурсышт эртыш.
Гармонь йӱк калыкым кеч-куштат рӱж чумыра. Ты семӱзгарым весела шӱлышан пайремыште веле огыл, армийыш да эсогыл айдемым пытартыш корныш ужатыме годымат шоктат. Арам огыл калыкыште «Гармонь – калыкын чонжо» маныт. Россий мучко гармонь XIX курым кыдалне шарлен. Марий-влак эн ондак Киров олаште ыштен лукмо семӱзгар дене шоктеныт, а вара калыкыште саратовский, тальянке (татар-влакын) шарлен. Илен-толын, марий-влакат шке йӱк радамыштлан келшыше гармоньым ыштеныт. Тыге марла але вес семынже ик радаман гармонь шочын. Тыгайже дене ожно шоктышо-влак шукын лийыныт, поснак Советский район Кужмарий велне.
Марла гармоньым ик эн талын шоктышылан Виктор Бурлаков шотлалтеш. Ты мастарлыклан тудо шем мончаште тунемын да ӱмыр мучкыжо ты семӱзгарым ӱшанле йолташыже семын пеленже нумалыштын. Чапланыше артистын гармоньжо кызытат Кужмарийыште аралатеш. Тудым кок ий ончыч тӱвыра пӧрт пырдыжеш Виктор Дмитриевичлан шарнымаш оҥам пижыктыме кечын Валентина пелашыже Александр Пуртовлан пӧлеклен.
Верысе калык В.Бурлаковым да ыштен кодымо пашажым сайын шарна да кажне ийын 22 сентябрьыште могай-гынат мероприятийым эртара. А «Под однорядку!» фестиваль-конкурсышт кужу жап шонен коштмо проектыштлан шотлалтеш.
Фестивальым пайремлын почмаште район администраций вуйлатыше Евгений Кошкин, муниципал район вуйлатыше Сергей Халтурин, тӱвыра пӧлкам вуйлатыше Яков Ефремов, верысе администраций вуйлатыше Иван Янцев да молат лийыныт.
– Ты фестиваль-конкурс кугу событий семын шарналт кодеш, вет тудо калыкын пагалыме артистше, уста гармоньчо Виктор Дмитриевич Бурлаковын шочмо кундемыштыже икымше гана эрта. Марла гармоньым шоктышо-влакым кажне ийын чумыраш тӱҥалына, да тек тудын ӱмыржӧ кужу лиеш, – палемдыш Яков Аркадьевич да мероприятийым почмылан шотлаш темлыш.
Пайремыш Виктор Дмитриевичын 87 ияш Валентина пелашыже, Татьяна ӱдыржӧ, Ольга ден Диана уныкаже-влакат кумылын ушненыт.
– 1990 ий 12 декабрьыште Николай Михайлович Арбан ачамлан пӧлеклыме «Кеҥеж йӱд» книгаштыже тыге возен: «Кугурак артист-влак кокла гыч Виктор Дмитриевич – калык лӱмым нумалше ик эн тале артист, мурызо, гармонист, баянист да режиссёр. Мыйын возымо пьесе почеш шындыме кажне спектакльыште рольым мастарын модын. Тидлан моткоч кугу тау, – лудын пуэн Татьяна Викторовна да ешарен: – Ачамым шарнымыланда моткоч кугу таум ойлем. Ынде кумшо ий почела те мемнам Кужмарийыш унала ӱжыда. Таза да пиалан, ачам гай кужу ӱмыран лийза.
Виктор Бурлаков уло ӱмыржым М.Шкетан лӱмеш Марий драме театрлан пуэн, ятыр рольым модын, оҥай деч оҥай образ дене калык ончыко лектын. Марий Элын сулло артистше Юрий Алексеев ден Российын сулло, Марий Элын калык артистше Маргарита Медикован Виктор Дмитриевичым да пашам пырля ыштымыштым порын шарналтен каласкалымыштым колышташ оҥай ыле.
Тӱвыра пӧртын фойежым тошто арвер, вургем, поснак шуко гармонь дене, а сценым пызле укшла дене моторын сӧрастарыме – чыла тиде пайрем шӱлышым пуртен. «Эр ӱжара» фольклор ансамбль толшо-влакым сылне сем да муро дене кумылын вашлийын.
Конкурсышко Советский, Кужэҥер, Медведево районла да Йошкар-Ола гыч чумыргеныт. Нунын кокла гыч иктышт шке кундемысе семым шоктеныт гын, весышт Виктор Дмитриевичын шоктымо семжым йоҥгалтареныт.
Программым почаш ик эн кугурак ийготан участниклан, Яштыродо ял гыч Леонид Ахметовлан, ӱшаненыт. 76 ияш пӧръеҥын шуйдарен шоктымо семже почеш «Эр ӱжара» ансамбльын участницыже Эльвира Пуртова «Тый шокталте, мый муралтем» мурым шуйдарен.
– Нылле утла ий Ленин лӱмеш колхозышто механизаторлан тыршенам. Гармоньым школ пагытыштак шокташ тунемынам да тетла тудым пешыжак кидышкыжат налын омыл, талуклан ик-кок гана темдыштам да, сита. Ты пайремлан лӱмынак ямдылалтынам. Таче шокталтымем дене самырык жапемат шарналтышым, вет первый гана сценыш лектынам! – каласыш Леонид Павлович.
Ты кундемак Алисола ялын эргыже Владимир Романоват (кызыт Йошкар-Олаште ила) Виктор Дмитриевичын кужу мурыжын семжым шокталтен. Марла гармоньым тудо ныл кечыште шокташ тунемын.
– Йӧсӧ огыл, шонет, но парня-влак огыт колышт шол. Виктор Дмитриевичын семжым шокталтем да шкенжымат порын шарналтем. Эх, могай талантан артист ыле, а семже могай?! Жапше годым тудак мыйым артистлан тунемаш колтынеже ыле. Авам черле лийын, садлан каен кертын омыл, – мане гармоньчо.
Йошкар-Ола гыч Валерий Петров «У муро» спектакль гыч шуйдарен мурымо семым шоктымыж дене шукыштым ятыр ий ончычсо илышыш пӧртылтен. Тудо самырыкше годымак телевизор дене спектакльым ончымыж годым Виктор Бурлаковын шӱмеш логалше семжым шке семынак шокташ тунемын.
– Нылле утла ий марла гармоньым шоктем. Жапше годым сӱанышкат пеш ӱжыныт, 1983-1984 ийлаште «Марий памаш» ансамбльыштат гармоньым шоктенам, – каласкала В.Петров. – Колю изам туныктен, садлан кече еда тудлан тауштен илем.
Шуарсола тӱвыра пӧрт вуйлатыше Эдуард Зырин марла гармоньым ӱшанлын шокталтымыж дене кумылым нале.
– Изиэм годым тыгай гармоньым ялысе кажне пӧръеҥ шоктен моштен, а кызыт, чаманаш кодеш, тыгай мастар-влакым лач теве тыгай фестивальыште ужаш лиеш. Семӱзгарым шукертсек шоктем, но, весе-влакым ончен, мастарлыклан эшеат сайын тунемаш толынам.
Кужэҥер район Йывансола гыч Евгений Каменщиковат марла гармонь дене шоктышо-влакым ончымо амал дене лӱмынак толын. Конкурсышто тудо шке вел семжым йоҥгалтарен.
– Марла гармонь ялыште иктын уло ыле, но шаланен, маньыч. Мемнан кундемыште тыгайым шоктышыжо укеат. Сценыш лекме деч ончыч, еҥ деч йодыштын икымше гана изишак темдышт ончышым. Фестивальыш марла гармонь дене шокташ тунемме да Виктор Дмитриевичым пагален, шарналтен толмат пеш сай, – рашемдыш Марий Эл культурын сулло пашаеҥже Е.Каменщиков. – Кужмарий тӱвыра пӧртын пашаеҥже-влак эреак уым кычалыт, садлан тиде суапле пашаштат ончыкшым сай лектышан лийже.
Шӱльымучаш ялын (кызыт Алексеевскийыште ила) эргыже Вячеслав Свинцов ынде ятыр ий Йӱдвел кундемыш пашаш коштеш гынат, фестивальыш толашак шонен.
– Тыглай гармоньым изиэм годсекак шоктем, а марла гармонь дене арня ончыч веле тунемым. Тудым фестивальлан кӧра ик йолташ деч лӱмынак нальым да вик палымемлан ачалыктышым. Шокташ тунемаш куштылгыжак огыл. Ынде мыят Виктор Дмитриевичын гаяк семӱзгарым шоктем, но чылт тудын гаяк шоктен моштымо марте эше тунемман да тунемман.
Йошкар-Ола гыч «Ший полан» ансамбльым вуйлатыше Андрей Купсольцев фестивальыш марла гармонь дене шокташ тунемаш толын.
– Тыгай семӱзгарым авамлан пашам пырля ыштыше ӱдырамашыже пӧлеклен. Шаланыше гармоньым шернур мастар тӧрлен пуэн, тудлан пеш кугу тау. Тыглай гармоньым, аккордеоным, фортепианом шоктышылан «однорядкым» темдышташ тунемаш неле огыл, шоненам, а садак шинчылтман. Интернетысе видеом онченат тунемаш тӧчышым, но шоктышо еҥ ваштареш шинчын эскерымым, тунемме дене от таҥастаре.
Верысе тӱвыра пӧрт вуйлатыше Александр Пуртовын кидыштыже ты семӱзгар йӧршын вес семын, ойыртемалтшынак, йоҥгалте. Очыни, ты семӱзгарыш Виктор Дмитриевичын шӱлышыжак шыҥен кодын.
– Моткоч талантан да пагалыме землякемын гармоньжым ик эн чапле поянлыкланна шотлем. Тудым пеш эскерен, чаманен гына кучылтам, вес еҥлан шокташ пешыжак ом пу, – чонжым почо Александр Николаевич. – Гармоньжым кидышкем налам да вигак тудым шарналтем: Виктор Дмитриевич шинчын шокта ыле, мутланен колта гын, шулен колыштат, мыскараж денат воштылтен моштен. Кажне репетицийышкына гармоньжым конден, мемнан деке малаш кодеш ыле, гармоньжым чӱчкыдынак шокташ пуэн. Эй, чот темдыштам ыле. «Саню, мый ом лий гын, гармонем тылат кодеш» манын.
Тыглай гармонь деч марла гармоньым шоктымо ойыртем уло мо? Тидын шотышто А.Пуртов тыгерак ойлыш:
– Марла гармоньышто шола велне паҥга шагал, басым темдалын шупшылмеке, ик йӱк, а мӧҥгешла шупшылмеке, весе йоҥгалтыт. Садлан пеш тӱткын колыштман. Тыглай гармоньым шоктен моштымеке, тыгайым кидыш налат гын, изиш темдыштман, вара веле кӱлеш сем лектеш.
Гармонист-влакын мастарлыкыштым жюри аклен да вер-влакым тыге шеледен:
I вер – Валерий Петров;
II вер – Эдуард Зырин ден Леонид Ахметов;
III вер – Валентин Белянин.
«Йӱлам аралыше» – Семён Иванов.
Чынжымак, марла гармоньын йӱкшӧ моткоч ойыртемалтше. Мут дене гына тидым умылтараш пеш неле. Тудын семыштыже – кайык муро, чодыра йӱк, шолын лекше да йыргыктен йогышо памаш вӱд, кумыл, ойго, ласкалык, куан, марий шӱлыш… Тугеже кугезына-влакын ыштен кодымо семӱзгарыштым йомдарышаш огынал. Тиде поянлык калыкыште илышаш, йӱкшӧ торашке шергылтшаш! Лач тыгаяк шонымаш дене Кужмарий вел калык ила да суапле пашам шукта.
Алевтина БАЙКОВА
Авторын фотожо
