Марий Турек районышто торфлан памятник улмо нерген шукынжо огыт пале, очыни. Шукерте огыл ты районыш командировкыш мийыме годым районысо «Марий кумалтыш» общинын тӱҥ онаеҥже Григорий Иванов ты жаплыме верым лӱмын ончыкташ намиен коштыктыш.
Марий пӧртыштӧ
Каласен кодыман, общинын Марий кумалтыш пӧртшӧ чӱчкыдын турист-влакым вашлиеш. Григорий Серафимовичын тыршымыж денак пӧрт тачысе сыным налын манаш лиеш. Район администрацийын тидлан ойырымо верысе колхоз правленийын тошто оралтыжым уэмден олмыкташ шийвундымат кыртмен кычалашыже логалын. Но поро паша чынжымак ӱлык ок воч. Таче Марий кумалтыш пӧрт – верысе общинылан, марий мер толкынын районысо чолга еҥже-влаклан погынен, пӱсӧ йодыш-влакым каҥашаш, пырля пайремым эртараш, турист-влакым вашлийын ужатен колташ йӧным пуышо вер.
Эшежым Григорий Серафимович пӧртыштак марий калыкын илыш-йӱлаж дене кылдалтше этнографий тоштерым почын. Мутат уке, шкетынжак огыл, полышкалышыже чолга марий ӱдырамаш-влак улыт. Но теве экспонатлык материалым утларакше шкежак ял еда поген коштын. Тошто, коден кайыме оралтылашкат пуредашыже логалын. Мо оҥайым муын, чылажат кӱлеш манын, тоштерыш конден. Оксалат наледен. Тоштерым почаш манынак, пӧртын кумдыкышым ешарен нӧлташ логалын. А тиде адакат – шийвундо роскот.
Теве пытартыш экспонатлык арверже кокла гыч имньым кычкыме арвер, телым терыште коштмо годым леведалтме кугу шаль, изорва улыт, а эн ойыртемалтшыже – сӱан тарантас. Тудыжо шулдын шуын огыл. Эргыже ачажлан 60 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклен улмаш. Кызыт тарантас ынде огеш кӱл лийын да, озаже тоштерлан пуаш келшен. Тудымат Григорий Серафимович турист-влакым вашлийын ужатыме пашаште кучылташ шона.
Марий кумалтыш пӧртын тоштерыштыже шуко оҥайым ужаш лиеш. Эсогыл марлан кайышашлык ӱдырын клатшым, шке жапыштыже Марий Турек районышто лийше янда заводын уло Российлан чапланыше сатужым. Вес лукыш портышкемым ыштыме паша дене, а эше весыш ветеринарий, агрономий дене дене кылдалтше арверлам чумырымо. Ик пӧлемыште кугезе марий ешын илыш-йӱлаж дене палдарыше экспонат-влакым погымо. Тушто коҥгат, юмылукат, аза шепкат улыт…
Кызытеш тоштерыште экспонат-влакым угыч радамлен вераҥдыме паша кая. Нуным волгалтарыме системым келыштараш тӱҥалыныт. Посна оралтыште онаеҥ-влак кумалтыш арверым аралыме клатым келыштареныт.
«Йӱштӧ памашыште» — торфлан шарныктыш
Марий кумалтыш пӧртыш толшо турист-влакын шонымашыштым возен кодымо альбом гыч умылаш лиеш: нуно тышеч куанен, сай шарнымаш дене тауштен каят. Нунылан район мучко икмыняр точкым авалтыше экскурсийым эртарат, марий калык кочкыш дене сийлат.
Турист-шамычлан ончыктымо ик ойыртемалтше верже – торфлан шарныктыш. Кугу Отечественный сар жапыште, шужен илыме пагытыште, тудым оралтым ырыкташ, мландым ӱяҥдаш веле огыл кучылтыныт. Торфым кочкыныт! Лачшымак сарын кочо тамже дене палдараш манын, Марий кумалтыш пӧртыштӧ турист-влакым вашлийше-влак южгунам торф гыч киндымат кӱэшт ямдылат.
Тыгай памятник Российыште лач тыште гына уло маныт. Тудым 2012 ийыште почыныт. Кӱ ӱмбалан возен шындыме «Путник, остановись! Здесь лежит торф – чёрный хлеб войны. Эта земля священна». Лач тиде кӱ Кугу Отечественный сар жапыште калыкнан могай неле илышым чытен лекмыжым шарныктара. Тунам еҥ-влак, илен лекташ манын, саде торфым кинде олмеш кочкыныт. Таклан огыл тудым варажым «сарын шем киндыже» манаш тӱҥалыныт.
Кужэҥер район Памашъял кӱ карьер гыч шарныктышлан кондымо кугу кӱжым торфым налме верышке огыл, а кӱшкырак вераҥденыт. Олмыжо кызыт садер дене кушкын шогалын. А кӱжӧ лачшымак сар годым калыкын торфлан толмо корныштыжо улеш. Торфлан черет дене шогышо еҥ-влакшым радам дене шындыме куэ-влак ушештарат. Тыштак канаш шичме вер, пеледыш клумбо улыт. Шарныктыш «Холодный ключ» пӱртӱс заказникын кумдыкыштыжо верланен. Тудо кугыжанышын шулдыр йымакыже налалтын.
Шужышо еҥ-влак торфлан тӱҥ шотышто телым коштыныт, вет кеҥежым пакчасаска, емыж мыняр-гынат лийын. А телым кочкыш ситен огыл. Сандене тудым, лумым пургедын лукташышт логалын. Вара торфым уржа ложаш, писте пилашӱк, пареҥге, коншудо дене вареныт. Шӧрым да тӱрлӧ нӧшмым ешареныт. Кӧжӧ лепешко семын кӱктен, кӧжӧ пучымышым шолтен кочкын. Пакчасаскам варен, котлет семынат ыштеныт. А нужнаракшылан, торф комылям вӱдыш пыштен, шӱр семын шолтен кочкашышт логалын. Эсогыл иле торфшымат кочкыныт. Тазалыклан тыгай кочкыш деч пайдаже тынарак лийын, возат шымылызе-влак: мӱшкыр, пагар корштымо денат орланеныт, но шужен илыме жапыште илен лекташ шукыштлан лач «сарын шем киндыжак» полшен.
Торфлан шукышт, имньым кычкен, орва дене толыныт гын, южышт – котомкам сакен йолын. Кужэҥер, Шернур, Параньга районла, Киров вел гыч толшо-влак лийыныт. Торфшымат нормо дене веле пуэденыт, орол-влак эскереныт. Ик кечын налын шуктыдымо-влак воктенысе яллаш малашат кодыныт. Южгунамже торфлан толшо-влак кокла гыч ӱнарышт пытымылан кӧра, черетыштак шогышыла шуҥгалт коленыт.
Шучко жап лийын. Торфым сар годым веле огыл, тудын деч варат, 1948 ий марте, налаш толеденыт. Кеч торфлан поян верже районын моло вережат лийын, но тыште тудо ӱянрак улмыж дене ойыртемалтын маныт.
Ленинград блокаде дене кылдалтше материаллаштат сар годым торфым кочмо нерген ушешарат. Но тудым «йошкар торык» маныныт. Торфым кужу жап шолташ гын, тудо лачшымак йошкар тӱсым налын улмаш. Южышт торфын тамжым торык дене таҥастареныт гын, весышт шолтымо верге дене…
Торфлан шарныктышым почаш шонымаш шке жапыштыже райгазетын пашаеҥже Валентин Зайцевын шочын. Тудак ты шотышто шымлымаш пашам ворандарен колтен. Чаманен каласыман, чолга пӧръеҥ илыш гыч эр каен. Григорий Ивановын ойлымыж почеш, кызыт шарныктыш олмым Марий Турек посёлкысо школын тунемшыже, «Ший волонтер» организацийын еҥже-влак тӱзатен, эрыктен шогат. Сулен налме канышыште улшо Мансур Каюмовлан поснак тауштат. Турист-влакат эре толыт, сандене тышке корно эре тошкымо.
Кажне ийын 22 июньышто, Ойганен шарныме кечын, Торфлан памятник воктене торжественный митинг эрта. Тушко эре шуко калык погына. Молан? Тиде вер торфлан веле огыл, сар годым тылыште тыршыше труженник-влаклан шарныктыш семын аклалтеш. Тунам нунын тыге йӧсланен илымышт нерген таче шоналташат шучко. Тек тыгай жап нигунам огеш пӧртыл!
Светлана Носова
Снимкыште: торфлан памятникым шогалтыме кумыдыкышто
Авторын фотожо.