31 октябрь — 2 ноябрь гутлаште марий рӱдолаштына XII Марий калык погын эрташ тӱҥалеш. Ныл ийлан ик гана эртаралтше, уло Россий гыч марий-влакым чумырышо кугу мероприятийлан идалык ончычак ямдылалташ тӱҥалме. Вет кажне погынышто лукмо пунчал марий калыкнан илышышкыже могай-гынат сай вашталтышым кондышаш. Сандене тушто каҥашышашлык йодыш-влакымат ончылгоч палемдыман, пурышо чыла темлымашымат чумырыман. Шинчалан койдымо ты паша куштылго огыл. Погын гыч погын марте лукмо чыла пунчалым илышыш шыҥдарен толмо пашам виктарен шогышо Мер Каҥашын вуйверыштыже кызыт чынжымак шокшо тургым. Погыным эртарен колтымо паша дене кылдалтше оргкомитет идалык ончычак ышталтын. Тудым Марий Эл правительстве председатель Юрий Зайцев вуйлата. Чыла тидын нерген ме таче Мер Каҥаш вуйлатыше, Оньыжа Эдуард Александров дене мутланена.
– Эдуард Васильевич, погынлан ямдылалтме пашан тӱҥ этапше 31 августышто мучашлалтын. Кум тылзе жапыште чыла вере делегат-влакым сайлыме. Кызыт могай паша шукталтеш?
– Кызыт ме верла гыч колтымо чыла протоколын чынлыкшым, делегат-влакын анкетыштым иктешлена, электрон вариантыш кусарена. Вет Йошкар-Олаш толшо делегат-шамычым унагудыш илаш пурташ, пукшаш кӱлеш. Тидын шотыштак погынлан ямдылалтме оргкомитет шукерте огыл погыныш, тудым Марий Эл правительстве председательын алмаштышыже — тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Иванов вӱдыш. Пашаче тӱшка-влак ышталтыныт. Кажныже посна йодышым шотыш кондымылан вуйын шога.
– Делегат-влакым кузе ойырымо?
– Мер Каҥашын пленумжын лукмо положенийже дене келшышын, кажне 1100 марий деч ик делегатым ойырымо. Квотым пытартыш перепись почеш марий-влакын чотыштым шотыш налын пеҥгыдемдыме. Положенийжым ме кажне регионыш колтенна. Марий Элысе кажне поселенийыштат, погынымашым эртарен, делегатым сайленыт. Калыкын ӱшанжым шуктышашлык делегатыш темлыме еҥ марий да верысе регистрациян лийшаш. Чылаже 400 наре делегатым ойырымо. Нуно шке анкетыштым мыланна колтеныт, погынышто могай секцийыште пашам ышташ шонымыштым, тӱшка каҥашымашке лукташ темлымашыштым ончыктеныт.
– А регионлаште сайлымаш кузе эртен? Вет чыла вережак марий-влак тӱшкан огыт иле.
_– Палемдыме квото почешак ончыч районлаште сайленыт, вара сайлыме еҥ-влакын регионысо конференцийыштым эртареныт. Ме регионлаште тидын шотышто вуйын шогышо ведомство дене кылым кучена. Нуно погыныш толмо йӧнымат рашемдышаш улыт. Делегаций-влак тӱрлӧ улыт, иктыштын чотышт йӧршеш изи, весыштын – моткоч кугу. Мутлан, Пошкырт кундем гыч 77 делегат погына, эше куд еҥ – Мер Каҥашын еҥже. Сандене ме тушеч 83 еҥым вучена.
– Корнылан окса роскотым тугеже регион-влак шке петырат?
– Корнылан гына, а моло роскотлан мемнан республикысе бюджет ойыра. Республик правительстве велым тыгай кугу полыш улмылан тауштыманак.
– Марий Элысе районла кокла гыч эн кугу делегаций кушеч лиеш?
– Йошкар–Олан делегацийже эн кугу лиеш. Конференцийыште ты гана 48 делегатым сайлыме. Тыгак Мер Каҥашыште шогышо 11 еҥ тушко ушна. А район-влак кокла гыч ик эн кугужо Медведево кундем гыч лиеш.
– Эдуард Васильевич, делегат-влак коклаште марий мер тӱняште чолгалыкым ончыктышо самырык-влак улыт мо?
– Пеш самырыкшак манын ом керт, но мер пашаште шкеныштым куштен толшо ӱдыр-рвезе-влак улыт. Тыште моткоч тауштымо шуэш илалше меръеҥ-влаклан, кудышт шке олмешышт алмаштышым ямдыленак шогат да нунылан корным почаш тыршат. Ӱдыр-рвезе-влакым мер илышыш шупшылмо пашаште Россий кӱкшытан Марий самырык тукым слётым эртарымымат сай шӱкалтыш семын ончыктыман. Тенийысе латкудымшо слётым Курыкмарий район Микрӓкыште эртарышна. Слётыш ушнышо ӱдыр-рвезе-влак кокла гычат делегатыш сайлалтыныт манын ӱшаныме шуэш.
– Погынын программыжымат ямдылен шуктенда, очыни?
– Эн ончыч Мер Каҥашын пытартыш пленумжым эртарена. Тушто погынын паша кагазше, йодышыжо-влакым рашемден пеҥгыдемдена. Йӱла почеш кастеныже толшо уна-влаклан «Марий кас» лийшаш. Тений тудым тӱзатен шындыме Марий паркыште эртарен кертына. Кокымшо кече пленар заседаний дене почылтшаш. Саламлымаш-влак, Оньыжан тӱҥ докладше, тергыше комиссийын иктешлымашыже йоҥгалтыт, пресс-подход-влак лийыт. Кечывал деч вара секций-шамыч пашам ышташ тӱҥалыт. Тений вич секций лиеш. А кастене Шкетан лӱмеш марий кугыжаныш драмтеатрыште у постановкым ончаш йӧн лиеш.
Кокымшо кечын секций-влак шке пашаштым шуят. Кечывал деч вара нунын отчётыштым, темлымашыштым иктешлена, резолюцийым ямдылена, редакционный комиссий ышташ тӱҥалеш. Вара у Оньыжам, Мер Каҥашым сайлена. Кастене кугу концерт лийшаш. Тудлан Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерстве вуйын шога
– Вич секций дене айста кумданрак палдарена.
– «Еш да йӱла» секций виян лийшаш. Марий юмыйӱла ушем, православный черке гычат сайлалтше делегат-шамыч улыт. «Еш да тӱвыра» секцийыш тӱвыра аланыште тыршыше-влак ушнат. Тений туныктышо-влак радам гыч шуко делегат уло, нунылан «Еш да образований» секций тургыжландарыше йодыш-влакым тарваташ йӧным почеш. «Цифровизаций да науко» секцийышкат ушнаш кумылан-влак лийыт шонем, вет таче марий йылмым интернет кумдыкышто тӱрлӧ йӧн дене шарыше шкенан специалист-влак уке огытыл. «Еш да тазалык» секций медицине, образований пашаеҥ-влакым ушышаш. Чыла секцийыште тарватыме йодыш-влакым тений элыштына увертарыме Еш идалык дене кылденна. Вет чылажат, тыгак шочмо йылмым йӧратымашат, лач еш гыч тӱҥалеш. Модератор-влак кажне секцийышке докладчик-влакым ончылгоч делегат-шамыч кокла гычак палемдаш тӱҥалыт.
– Те ынде кандаш ий марий мер илышым виктарен шогеда. Кок гана Тендам Оньыжалан сайленыт. Тӱҥ паша дене пырля мер илышыште шолыда…
– Кандаш ий жапыште виян команде чумыралтын. Шуко сай событий-влак лийыныт. Моткоч кугу тау республикысе правительствылан: ме Российын кажне гаяк регионжо дене правительстве кӱкшытыштӧ кылым ыштенна. А тыгай кыл улмо годым кеч-могай пашам вораҥдарен колташ куштылго. Мер активна моткоч виян. Мер Каҥашын еҥже-влаклан верлаште полшышо актив-шамычат чолга улыт. Тидланак кӧра, верлаш лектын, кугу мероприятий-влакым эртарен кертына. Мутлан, Пошкырт кундемыште, Свердловск, Киров областьлаште, Озаҥ олаште… Йӱлаш пуртышна Мер Каҥашын президиумжын кугу регионлаш лектын эртарыме заседанийжымат. Пытартыш заседаний шошым Киров областьыште лие. А верыш лектын, тургыжландарыше йодыш-влакым каҥашымаш сай лектышым пуа, вет тушко верысе кучемат ушна. Чыла тидыже верысе калыклан шулдырым пуа, шкеныштым чолгарак лияш кумылаҥда. Тидым нуно шкештак палемдат.
Мер Каҥашын эше ик кугу сомылжо – Пеледыш пайремым у кӱкшытыш нӧлтал кертынна. Тунам регион вуйлатыше Юрий Зайцев Мер Каҥашын президиумжын кумдаҥдыме заседанийжым эртараш темлен. Мо мемнам таче тургыжландара, марий тӱняште могай пӱсӧ йодыш улмо нерген йодын. Лач тунам Юрий Викторович Пеледыш пайремлан кугыжаныш статусым пуаш темлымашнам умылен да указым луктын. Федеральный переченьыш пурталтде кодшо марий йылме ден литератур учебник шотыштат тудак кугу полышым пуэн. Моткоч ӱшаныме шуэш, илен-толын, марий йылмым мемнан регионыштат кугыжаныш йылме семын гына огыл, шочмо йылме семын тунемаш тӱҥалыт.
– Эдуард Васильевич, кугу тау йодыш-влаклан вашешташ жапым мумыланд. Тек марий калыкна верч тыршыме пашаштыда шуко сай лектыш лиеш.
– Тау.
Светлана Носова мутланен
Снимкыште: Оньыжа Эдуард Александров
Фотом Мер Каҥашын сайтше гыч налме
