Марий калык – пӱртӱсын  икшывыже

Республикысе Марий юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин. 

Илышумылымашым юмыйӱла гоч шуко еҥын умылтараш йодмышт почеш савыктена

Марий калык юмыйӱла шот дене чыла илян-шамычым да айдемымат Сандалыкын, пӱртӱсын ужашыжлан шотла. Тошто калыкын каласен кодымыж почеш, ме Илян семын Шоктешӱдырын Лудо пыжашыж гыч Сур лудо семын чоҥештен толынна да Млечный путь Галактике – Ош Сандалык шулдыр мучашан чевер кече воктеке Йӱксӧ корно ӱмбалан чыланат верланенна. Мемнам Юмо Пӱрышына муно кӧргеш конден да тушан чоннам, шыртнам, ӧртнам шыҥдарен. Тидымат ончыкташ уто огыл: чон, ӧрт, шырт вес эфир шотан материеш ышталтын.

Йӱксӧ корно ӱмбалне, ош кечын ырыктен волгалтарыме аланыште негызлан вӱд шотлалтеш. Илыш шӱлышлан йӱлымаш паша кычкалтын. Шыртын койыш кучемжылан кум порсын лӱҥгалтыш пижыкталтын. Ме сандене ош чевер кече гай ырыктен, шыргыж моштышо улына, тылзе чурий гай шыма лийын сеҥена, каван кумда аҥаштыже могай лӱман шӱдыр-влак чӱкталтыныт, тудо койышым ме жапыштыже ончыктен сеҥена. Таче кечылан тиде тошто  калыкын ой кашташтыже туштен каласалтын. Кугу кече – илыш ылыжмаш, Ташлама пура корка – вӱдын вийже. Порсын лӱҥгалтыш – Сандалык кучемын вийже, муно –ош кечын, мландын йыргешкыжым ончыкта. Таче кечылан Кугече пайремым Сандалыкын ужашыже семын марий калык веле огыл акла, иврит-шамычын умылымашыжат мемнан деке пеш лишыл шога. Нуно ойлат: «Юмо пеш лишне. Тудо Илян-влакын кӧргӧ чоныштыштак». Мемнан воктене йыгыре вес материй дене ышталтше тӱня чоҥалтын. Мо оҥайже: ме тудо тӱня гоч эртен ошкылын каена гынат, тидым огына шиж, лач шижмашым мемнан чонна налеш. Йыгыре тӱнясе илышат мемнан капна, сурт-печына гочат эртен каен сеҥа. Но ме тидымат огына шиж. Нуно тӱрлӧ материй дене ышталтыныт. Вес тӱняшке каена гын, мемнан эн шергаканна: чонна, ӧртна, шыртна – йыгыре тӱняшке шыҥдаралтыт. Буддист-влакын ойыштлан эҥерташ гын, мемнан илыш дечын лектын кайыше вий эш ешым кӱкшытлан пайлалтеш. Шнуй виян айдеме-влак эн кӱкшӧ каштам кучат. Шем чонан да лавыра калык ӱлыл кашташте верлана. Тыге калык кол эра тӱҥалме марте шоненыт. У кол эрыште калыкым сайрак сорлыклен кучаш Моисей шке шонымашыжым илышышке  шыҥдараш ойым ыштен коден.

Сандене тиде амал дене Иисус Христосын шнуй образше шочын. Тыге гына тачысе кечылан иврит-влак шке йӱлаштым Христианство дечын, Ислам дечын арален коден сеҥеныт. Марий калыкат, шке усталыкым муын, таче кече марте шке йӱлажым Кугу Кугече кечын илыш вийжылан ӱшанлын эҥертен ила. Мут толмашеш, христиан веран айдемыже вес тӱняш кая гын, черке пашаеҥ-влак эн ончыч шнуй Иисус Христосын кучемышкыже луктын колтат. Икманаш, вес тӱняште могай кашташте верым налаш нунын пунчалже деч шога, я узьмакыш, я тамыкыш. А Сандалык помышыш логалме нерген тыглай раб божий-влаклан огытат йоҥгалтаре. Монахын, тӱрлӧ черке чин-влакын чурийыштым мирской калык ончылан ала-молан петырен колтат да эре иктымак тӱят: Иисус Христос ылыжын, нунынат вес тӱняште чонышт ылыжше.

Калык тӱня ылыжме тат гычак умылен: тиде тӱня дене илыш ок мучашлалт, тудо визымше да моло кӱкшытан тӱнялаште шке чонжо, ӧртшӧ, шыртше дене эртен кая. Окислительный – тиде мемнан тӱняна, ме шикш мучаш калык улына. Кремний, кугу курык-влакын вийышт денат илена, Ош кече да Шӱдыр-влакын плазменный вийыштыштат мемнан тышечын лектын кайыше чонна, ӧртна илышым эртарен, Сандалык шулдыр мучаш гыч тӱҥалын, Сандалык пӧрдемын аҥаже марте тӱрлӧ-тӱрлӧ, тачысе кечылан мыланна палыдыме, Ош Тӱҥ Сандалык Кугу Юмынан материйже гочын илышна эрта.

Ме, марий калык, юмыйӱла Сандалыкысе пӱртӱслан кумалше улына, а вес религий шотышто мо сай але осал умылымаш – чылаж годым икгай огыл. Илышын тӱҥ тӱҥалтыш годым чылажат тичмаш, мотор да эрыкан лийын.

Тичмашлык тӱняш эркын осал вий, тӱрлӧ чер да шалатымаш шыҥен пураш тӱҥалыныт. Поро Юмын шӱлыш эреак курым курымашлык. Осал – тиде ала-могай жаплан да тудо пытышаш. Сандалыкын волгалтарыме вийже шем вийым эреак мучашлен шога. Айдеме – Илян семын кӱкшӧ усталык вартыш да тиде кучедалме вашпижмаш мемнан тӱнян помышышто – эн суапле сомыл. Ала-мо шот дене, Илян-влаклан кок вий коклаште могай могырыш каяш, ойырен налаш йӧн пуалтын. Осалын корныжо – тиде кӧргӧ шонымаш, шӱктарен ойлымаш, вий ӱнар дене ыштыме погымым шалатымаш, чыла сулыкым погымаш дене кылдалтын. Поро, яндар уш-акыл шулыкан ойым кӧ пелештен ойлен, пӱртӱс ончылно моторлыкым веле чоҥа. Философий шот дене умылтарашын марий юмыйӱлаште тиде йодыш дуализм шотан. Налаш марий калыкын акрет кечышотым, тудо 32 идалыкан. Кажне идалык ала-могай янлыкын, калыкын шыртшылан пӧлеклалтын. Но нунын ваштареш тотем (осал вий) шога. Мутлан, Пӱчӧ ваштареш теве мо палдырна: палемдыме ийлаште сай дене пырля осалат ошкылеш. Шукышт кеч-кузе, но властьым кидыш налаш тыршат. Икманаш, намысдымылык, шыдылык, койышланылмаш, моктанымаш, кугешнылмаш озаланат.

Але Курыкысо казан ийготшылан Тотем семын чот лӱдмӧ койыш, аҥырала ӱскыртланымаш, тукымым мыскылымаш, йӱлам «лавыраш тошкымаш» палдырнат.

Марий юмыйӱлаште ваштареш шогышо ой-влакым ончыктена: шулык – сулык, тӱҥалтыш – пытартыш.

Осал ынже пиж манын, аралтыш семын шым ой шым кече, шым суксо гай улыт:

1. Шкланетат, йолташетланат да чылаштланат порым ышташ.
2. Ваш-ваш полшаш, кумыл дене ойлаш.
3. Ача-авам колышташ.
4. Шке чурийым, кид-йолым, кап-кылым арун кучаш.
5. Тыгыде вольыкым, кайыквусым йӧраташ, пагалаш, ласкан модаш.
6. Ӱчым ыштымаш – титакыш пурымаш.
7. Родо-тукымым, ешым, суртым, илыме кундемым йӧраташ да пагалаш туныкташ.

Тыгак кугезе он-влакын сугыньыштым мондыман огыл:

Кузе илаш каласыме:

• Шканет порым шонет, таҥланат, таҥ огылланат тугак ыште.
• «Кертам, моштем» манын, нигунамат ӱчым ышташ ок кӱл. Изи ӱчат кугу титакыш наҥгая. А поро пашам мыняре кертат, тунаре ышташ каласыме. Лачак тыге чон утаралтеш.
• Ваш-ваш полшен, кумыл дене илаш каласыме. Кузе мӱкш-шамыч ваш-ваш полшен, йытыраен илат, тугак айдемыланат, таҥланат, таҥ огылланат илаш ик семынак полшаш кӱлеш.
• Ача-авам ончен, колыштын илаш каласыме.
• Пӧртым, кудывечым, шке капым йытыраяш каласыме.
• Шочмо кундеметым, ешетым, суртетым, вӱдым, памашшинчам шке шинчат гай аралаш каласыме.
• Мӱкшым, кайыквусым, вольыкым шке йоча гаяк ончен кушташ каласыме.

Мом ышташ каласыме огыл:

1. Шке мом от йӧрате, тудым ышташ каласыме огыл.
2. Пуштедаш каласыме огыл.
3. Шолышташ каласыме огыл.
4. Ондалкалаш, шойышташ каласыме огыл.
5. Ужалыме годым, пояш шонен, еҥым ондалкалаш але арымеш йодын толшылан процент дене пуэн колташ каласыме огыл.
6. Ӱдыр-каче коклам лугаш каласыме огыл, вет тиде — пуштмо дене иктак.
7. Яжарланен илаш каласыме огыл. Тидым Юмо ок турко.
8. Тӱрлӧ оккӱлым ойлышташ каласыме огыл.
9. Кеч-мом ужына-колына гынат, ме судья огынал. Мыланна кӱшыл суд уло.
10. Пашам ыштыде, кочкын илаш каласыме огыл. Me йӧратена пашам ыштыде илаш, а Юмын пӧлӧ-тӱле чарныде паша кая. Капыште вӱр эрта, чарныдще коштеш, сандене пашамат чарныде ышташ кӱлеш.
11. Кӧ мландымбалне узьмакыште илыме семын илаш йӧрата, тудо Юмын кумылым ок нал.
12. Эртен кайымаште, чодыраште але нурышто пушеҥгым кӱрышт-руэшт кошташ каласыме огыл. Ме пушеҥгым илышылан шотлена, тудым логалаш ок лий. Мемнан тодылмо але руалме дене ала-мыняр пушеҥге шортын-йӧсланеншога, кошкен пыта. Ме, сулыкан айдеме-шамыч, пушеҥге деч посна ик кечымат илен она керт. Тыгак киндым, шудым, вольыкым, моло кушкылым, янлыкым эпере логалаш каласыме огыл.
13. Вӱдыш шӱведаш, йогын вӱдыш, ерлашке мо оккӱлым кышкаш каласыме огыл.
14. Тулводыш шӱведаш, ош кече ӱмбак мо окӱллым ончыкташ, амыртышым ышташ каласыме огыл.
15. Кавасе южпомышыш аяр пушым лукташ, мардеж ваштареш шӱведаш каласыме огыл.
16. Кок йолташ коклаште келшымашыш, я ӱчашымашыш пураш каласыме огыл.

Айдемым поро паша дене аклат

Ме, марий калык, акрет жапыште шкеннам чумырен сеҥенна. Айдеме шкенжым Сандалыкыште эн виян вийлан шотла. Илышыште сайжат, моторжат, пиалжат Сандалыкын кучемыштыже. Ала-могай шот дене осал вийжат мемнан илышышке шыҥдаралташ тырша. Илыш волгалтме годым, кунам мемнан куатнам нӧлтен шогат Ош Кечын вийже, Шӱдыр-влакын вийышт, Тылзын куатше – тиде эре сай. Но, кунамже Сандалык солыкын куатле вийже ӱлыкӧ волен кая да ме осалын нӧлталтмыжымат шижына. Пӱрышӧ-влакын кучемже эре годым тудым шогалтен огеш сеҥе. Тиде чыла илышын тӱҥ тӱҥалтышыже.

Ме Ош Сандалыкыште порым шонаш, порым гына колаш, порым гына ыштен-кучаш тыршена. Молан илышыште поро пашан порсын лӱҥгалтыш дене кӱзымӧ деч вара осалым ӱжмаш, осалым колмаш, осалым ыштымаш калыкыште шыҥдаралтеш? Юмын порылыкшо волгалтше кумылжо осал шӱлышан ю эре темден шога. Садланак марий калык Ош Поро Сандалык Юмылан эре кумал шога. Поро шонымашна эре Юмо чӱктымӧ тул сорта водыж дене волгалт шогышаш. Шке поро шонымашлан инанет гын веле шӱм-чоныштет тиде сорта тулын куатшым кучен кертат. Поро шонымаш ваштареш иктаж-мо йоҥга гын –тиде осал вий. Кеч тудым кунамже тый тӱнян ужашыже семын ужат. Порым гына ойло, ит сулыклане, шке шонымашет дене пӱртӱсын тӱсшым ит амырте. Айдеме мутшо дене шойыштшаш огыл, шке шинча дене чын ужмым вес тӱс дене чиялтен ойлымаш, чын тӱсым кораҥден калык коклаште шаркалымаш –тиде шояклымаш, пеш кугу сулык. Тыгай еҥ осал вий дене шкенжым лавырта.

Айдемым поро паша дене аклат. Мемнан шыртна (койышна) ныл ужаш гыч чоҥалтеш: шонымаш, ужмаш, ойлымаш, ыштымаш. Сайын умылтараш гын, марий муро ойла: «Тора гычат, лишыл гычат пале, кӧн могай койышыжо».

Айста арт койыш кучымаште шогална. Чылажынат тӱҥалтыш, покшел да мучаш уло. Марий юмыйӱлаште тӱргоч кочмаш-йӱмаш але же шагал, чаманен кочмаш–ярнымашке шукта, чылажынат шотшо лийшаш. Ик тӱняужмаш гыч весыш калыкым пӧрдыктен наҥгайымашланат примерым кондаш лиеш.

1. Кугыжаныш кучем калыкым сорлыклен шке кепшылыштыже куча.
2. Калык тӱргоч шке шырт, арт, ашыж гычын мо пӱртӱслан, кучемлан огеш кӱл, тудым шаркала.
3. Традиционный юмыйӱла, шнуй, ритуал, традиций ваштареш шогышо вий.
4. Тӱргоч, ала-могай посна юмыйӱлам, сектым кугыжаныш кучемыште шыҥдарымаш.
5. Калык валне мо оккӱлым, уждымо-колдымым шкевуя шарен коштмаш.
6. Илышын, кугыжан кучемын, пӱртӱсын ойжым каласен моштыдымаш.
7. Тӱнян поянлыкшым, волгалтарыше, суапландарыше погым шке велке пӱтырымаш.
8. Тӱнямбал поянлыкым, шергакан ӱзгарым, пӱртӱсын шке тӱсшым айда лийже кучылтмаш.

Кумдан палыме, грек философ Аристотель ойлен: «Нине шергакан ой-влакын покшелже лийман. Тӱргоч ала-молан тыршымаш, ала-можым уш-акыл деч, кид-йол деч ыштымаш – осал вийым гына погымаш».

Мунло еҥын ушышкыжо пышташ йодам: «Уверым уш-акылыш куштылгын налза, кӱлеш годым уш-акыл деч чыла луктын кудалтыза. Ида тургыжлане тудлан, кудыжо эше толын шуын огыл. Ойлыза кӱчыкын да тунам, кунам шонымашым ятыр гана терген улыда, але же эше тендан уло жапда, кунам тидым йӱкландараш лиеш, а эше сай каласышаш ойым аралаш, йӱк лукде. Тыге айдеме кажне кечысе илышыжым вуйлатен, кум моральный этический принципым аралышаш. Радамыште лийшаш тыглай, проста шонымаш: ончыко ончен моштымаш, шкендым воштылмаш, чын корно дене илышыжым наҥгайымаш. Пӱртӱс ден Сандалыккӧргыштӧ шӱм-чон тыныс дене авалталтше. Ош Сандалык Поро Юмо дечын полыш пиал волгалтын толшаш.

Мо тугай ото покшелне пыштыме, чӱктымӧ, олтымо тул? Тиде – илыш волгалтмаш, шнуй символ, сулыкым ыштыдымаш, яндарлык, амыртыдыме, илышын тӱҥ тӱҥалтышыже. Кӧ тиде тулым кучылт огеш мошто, тудо кугу деч кугу акырсаманым конда.

Тӱнямбал Юмыйӱла кучымаште иканаште, палдарыдыме ныл кугу чер нулта:

1. Эн шакше да тыглай – ю юмыйӱла кӧргышкӧ пура. Шергакан арверым, налме оксам толен кая. А тиде кучем гыч лӱдмыж дене лектын куржеш.
2. Юмыйӱла шке пурен шинчеш, мо сайже уло эре шкланже вампир семын йӱлан водаржым лӱштен шога. Авыралтеш, шекланен шуктат гын, тушеч куржеш.

3.Ончылно ончыктымо деч эшеат шучко: юмыйӱла кучемыш пура, тудым шеледаш тӱҥалеш, посна шеледымым оварташ тӱҥалеш, структурым, уставым вашталтылеш, посна секта-влакым шочыкта.

4. Юмыйӱлашке эркын пура. Вуйлатыме пашашке шыҥа, вуйлатыше виян, шып шинча гын, тунам вуйлатыше черлана, шоҥгемеш, тудо тиде верым айла. Шкенжын осал деч осал койышыж дене ончыч ыштышаш пашам шӱктара, чылажымат кумыктен кода.

Ныл тыгай осал юмыйӱлам веле огыл, а историйыште элнамат шуко гана шалатымашке шуктен. Сандене лӱдыкшыдымылык йодыш Рӱдӧ юмыйӱла ушемыште ончылно шогышаш. Кугу кугыжаныш кучем орган дене кугу пашам наҥгайышаш.

Айдеме шке аржым поро дене кучаш, кузе илаш каласыме шым суксын шым кечылан пӧлеклалтше шым кӱкшӱ ойым ончен илыман.

Осалыш пураш огыл манын, мом ышташ каласыме огыл, кугезе-влакын ойлымыштым эрат-касат эре палышаш улына. Тидыже латшым ой. Осал сулыкан пашан кок кидше уло: тиде шояк да лӱдмаш. Тидын дечын утарыше вий – шинчымаш. Еш илыш радамын чоҥалтмыжым палаш кӱлеш, кузе тӱня чоҥалтын, пӱртӱсын кажне ончалтышыже: шӱм-чон тазалык, яндарлык, шоя да лӱдыктылмаш дене сусырташ нигунамат пуаш огеш кӱл. Осал изи сусырым шижеш гын, тудо карме семын пижын шинчеш. Юмыйӱла кучымаште кумда шинчымаш кӱлеш, но тушко мыланна сайын миен шуман. Воктене улшо шуко йӱла тыглай ӱшанышым йодеш. Марий юмыйӱлана кӱшта: пӱртӱслан ӱшаныман, мом шке шинчат дене, уш-акылет дене шижат да умылет.

Суксо-шамыч калыкын да чыла илян-шамычын пиалешышт сакральный кугу вийым, чапым кучен шогаш тӱҥалыт. Тушманым сеҥымаш – тиде Юмо Пӱрышын эн кугу чапландарымашыже. Шулыкым, тынысым, усталыкым, калыкым сукен шогымо кӱкшака верыште, шнуй шӱлышан Юмо, Пӱрышӧ, деч  канде кава помышысо Ош Кече ончылно шӱдыр семын йӱлен шогаш йодына.

Александр Таныгин,

республикысе Марий юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥже.

Светлана Носован фотожо