…Ешыштынат марла кутырена. Санденак заданий-влакым ышташ пеш йӧсыжак лийын огыл, мылам олимпиаде келшен», – каласыш этнокультур предметла дене республик кӱкшытан олимпиадын ик участницыже, Шернурысо 1-ше №-ан школын 9-ше классыштыже тунемше Ксения Веткина.
Марий кугыжаныш университетын Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе кыл институтышто эртыше уш-акыл таҥасымаште марий йылмым да литературым, тыгак калыкнан историйже ден тӱвыражым палымым тений уло республикна гыч 9-11-ше класслаште шинчымашым погышо 119 ӱдыр-рвезе терген: шочмо да кугыжаныш марий йылме дене чумыр налмаште – шымле утла тунемше, марий литератур дене – 15, ИКН дене – кумло наре. Марий (шочмо) йылме дене Волжск ола, Медведево ден Юрино районла гыч участник лийын огыл. Ик эн шагал тунемше (кокыт гыч гына) лач Юрино ден Килемар район гыч толын, а ик эн шуко – Йошкар-Ола (17), Морко (13), Советский (11) да Шернур районла гыч(10).
Олимпиадым торжественно почмаште Марий Эл образований да науко министрын алмаштышыже Валентина Гаврилова да молат лийыныт, нуно шочмо йылмын кӱлешлыкше нерген ойленыт да тунемше-влаклан сеҥымашым тыланеныт. Тидын деч вара участник-влак институтын аудиторийлашкыже верланеныт.
«Марла гыч рушлаш кусарымаште нелылыкым шижым»
… Ик аудиторий гыч весыш пурем, тидым уто йӱкым лукде ышташ тыршем. Тыгодым ушыш эртыше пагыт толын пура: тыгай олимпиадыште шке жапыштыже мыят лийынам, тыгак ӱстел коклаште заданий-влакым шуктенам… Заданий шотышто ойлаш гын, нуным Марий Эл Образований да науко министерствын, Марий образований институтын да Марий кугыжаныш университетын пашаеҥышт ден преподавательышт ямдыленыт.
Жап писын эртыш, тунемше-влак икте-почеш весе аудиторий гыч лекташ тӱҥальыч. Нунын кокла гыч иктыже – Параньга район Пумарий школын 10-шо классыштыже тунемше Максим Лапин. Тудо марий (шочмо) йылме дене шинчымашым терген. «Кузерак заданий-влак? Ышташ неле лийын але?..» йодмемлан тудо вашештыш: «Нелыракын чучо, но тунаржак огыл». Рвезын мутшо почеш, текст почеш пашам ыштымаште да марла-рушла кусарымаште изиш нелылыкым шижын.
Вес аудиторий воктене мотор марий тувыран ӱдыр воктеч мутым вашталтыде эрташ разве лиеш? Шернурысо 1-ше №-ан школышто тунемше Ксения Веткина марий (кугыжаныш) йылме дене олимпиадыш толын. «Могай заданий-влак лийыныт – радамлен пу, пожалуйста» йодмемлан тудо уло кумылын палдарыш:
– Икымше заданий – аудирований. Текст пуалтын, тудын дене кылдалтше йодыш-шамычлан чын ваштештыман. Кокымшо – кум текст, кажныжлан вуймутым пуаш кӱлын. Кумшышто – текстым марла гыч рушлаш кусарымаш. Весе: рушла да марла возымо калыкмут-шамыч пуалтыныт, нунын келшен толмыштым палемдыман ыле. Тыгак предложенийым чын чоҥымо дене кылдалтше заданий лийын, пытартышыже – книга нерген отзывым возаш. Чыла тиде – письменный ужаш, а ынде «Мутланымаш» лиеш: диалог, монолог, шонкалымаш. Мый марла гыч рушлаш текстым кусарыме годым нелылыкым шижым. Эше, мыйын шонымаште, книга нерген отзывым возаш нелырак лийын: чылажымат трук шарналташ йӧсырак»
Кӱлеш семын аклаш тыршыме
Кечывал эрталтымеке, паша-влакым тергымаш тӱҥале. Тиде татыш шукертак логалмем шуэш ыле, шонымашем шукталте. Жюрин еҥже-влак мийымемлан тергымашым мучашленыт манашат лиеш. Нунын дене мутым вашталташ йӧн лекте.
Эн ончычак марий йылмызе, туныктышо, Марий кугыжаныш университетын марий йылме да сылнымут кафедрын доцентше Валерий Максимов деч «Кодшо ийысе дене таҥастарымаште, шочмо марий йылме дене заданийлаш могай вашталтышым пуртымо. Йоча-влакын пашаштым тергымеке, могай шонымаш-иктешлымаш шочын? Ик эн чӱчкыдын могайрак йоҥылыш вашлиялтеш?» йодым. Чыла тидлан тудо тыге вашештыш:
— Кодшо ийысе дене таҥастараш гын, ме заданий-влакым тӱҥ шотышто фонетике, лексикологий, синтаксис, морфологий могырым нелемденна. Кусарымаш паша уло. Умылем, школышто тидлан огыт туныкто, туге гынат туныктышо-влак йоча-шамычлан тыгай заданийымат ышташ пуат гын, нуно марла гыч рушлаш да мӧҥгешла кусарен мошташ тӱҥалыт, эссемат возен кертыт да шинчымашыштат сайрак лиеш. Лектыш шотышто ойлаш гын, тений тудо начарак огыл, икмарда. Южыжо 76 балл гыч 53-ым поген, молыжо – 30-48-ым. Эн чӱчкыдын вашлиялтше йодыш шотышто сӱрет тыгайрак. Тыглай простой предложенийым лончылен огыт мошто. Весе: глаголын эртыше жап формыштым йоҥылыш ойырат. Мутлан, ныл пример пуалтеш, чылажат чын, а нуно иктым гына ыштат. Тыгак простой предложенийым ойырен огыт мошто. Мутлан, заданийыште тудо нылыт уло, а ойырат иктым веле. Эссем шукынжо возеныт, тыгак ик буквалан эн шагалже 5-7 мутан предложенийым чоҥымо дене кылдалтше заданийымат ятырынже ыштеныт. Иктешлен каласаш гын, лектыш уло, туныктышо-влак тыршат.
Валерий Николаевич деч лекмеке, мый эше ик кафедрыш пурышым. Тушто жюрин еҥже-влак кугу ӱстел йыр погынен шинчын тергыме пашам мучашыш лишемденыт. Уста марий йылмызе, шанчызе-влак, туныктышо-влак деч мый адакат шонымаш-иктешлымашыштым ойлаш йодым. Вашмут-влак тыгай лийыч:
Надежда Федосеева, филологий науко кандидат, МарНИИЯЛИ-н вӱдышӧ шанчызыже:
– Тӱҥ шотышто паша-влак оҥай улыт. Класс дене ончаш гын, кажныжын – шке кӱкшытшӧ. Луымшо классыште литератур дене, конешне, сайрак вашмут-шамычым вучымо. Но тунеммаш мо дене кылдалтын – таче йодыш лектеш. Туныктышат туныкта, ала йочаже сайын ок тунем – каласаш неле. Сочиненийым, эссем возымо шотыштат йылме ойыртем шижалтеш: руш йылмын влиянийже коеш.
Галина Бояринова, филологий науко кандидат, МарГУ-н марий йылме да литератур кафедрын доцентше:
– Литератур шотышто теве мом каласаш кӱлеш. Мутат уке, лектышым чынжымак сайракым вучымо, но кузе моштеныт, туге ынде возеныт. Заданий-влак тӱрлӧ сынан лийыныт. Тиде – текстым да писательын творчествыжым палыман, жанр ойыртемым ончыктымо дене кылдалтше, тыгак произведений гыч ужашым палыме шотышто. Мыйын шонымаште, йоча-влак туныктышышт дене пырля ты шотышто утларак келге пашам ыштышаш улыт ыле. Чыла заданий школ программе почеш пуалтын. Мый поснак тургыжланен каласынем йылмым лывыртыме шотышто. Эссем возымаште шонымашым кумдан да келгын почын пуымаш ок сите. Тыгак прозо, фрагмент пашам ыштыме шотышто нелылык шижалтын. Очыни, текстын сылнылык могыржым чылан ужын огыт мошто. Литературоведений шинчымашымат келгемдыман. Вик каласыман, заданий-влак куштылго лийын огытыл, садлан результатшат, наверне, тыгаяк. Туныктышо-влаклан чыла шотыштат келгынрак пашам ыштыман.
Лидия Матросова, филологий науко кандидат, доцент, МарГУ-н марий йылме да литератур кафедржым вуйлатыше:
– Таче ме шочмо йылмым келгын тунемше-влакын шинчымашыштым тергенна. Чыла заданийымат шот дене ыштыме. Йылмым тунеммаште да шымлымаште нуно сай лектышым ончыктеныт, шонем. Илыш эре вашталтеш, заданий-шамычат весе улыт да йоча-влакат. Но кунар кертыныт – тыршеныт, мыняр тунемыныт – шотыш налыт. Жюри йоча-влакын пашаштым объективно аклаш тыршен.
Кугыжаныш марий йылме: тергымаш мом ончыктен?
Мучашлан мый эше ик аудиторийыш пурыде шым керт. Туштыжо жюри председатель марий йылмызе, шанчызе, филологий науко кандидат, Марий образований институтын марий филологий да культурологий кафедржым вуйлатыше Елизавета Игнатьева ден республикнан ик эн уста туныктышыжо, шке жапыштыже шочмо йылмым туныктышо-влакын Россий кӱкшытан профессионал мастарлык конкурсын ик номинацийыштыже икымше верым сеҥен налше, Йошкар-Оласе Семёновко селаште верланыше 21-ше №-ан школышто марий (кугыжаныш) йылме да ИКН дене шинчымашым пуышо Оксана Васенина паша-влакым тергеныт. Марий (кугыжаныш) йылме дене олимпиадысе заданий-влак кокла гыч пытартышыже «Мутланымаш» лийын. Сандене нунылан тӱҥ шотышто тудын дене кылдалтше йодышым пуышым: республикнан ик эн виянлан шотлалтше тунемше-влак марла кузерак кутырат? Оксана Николаевна тыге каласыш:
– Тичмаш налмаште, южо йоча моткоч ойыртемалтеш: марла ойленат, шонымашыжым почын пуэнат кертеш. Коеш, тудо ямдылалтын, туныктышо пашам ыштен да ешыштат мыняр-гынат мутлана, наверне. Но южыжлан шке шонымашым чоҥаш нелырак. Диалогышто тиде шижалтын огыл, но монологышто чыланжак радам дене да кӱлеш семын ойлен огыт керт. Возымаштат тыгак: икте моткоч сайын воза, а весе шонымашым почын пуэн ок сеҥе, йомеш изишак. Книгам лудмо шотышто ойлаш гын, южо йоча вигак тыге возен: «Лудаш пешыжак ом йӧрате». Коеш, кунам икшыве лудаш ок йӧрате, тудын шонымашыже да возымыжо весе. Но улыт тугай паша, лудат але колыштат да, кумыл нӧлтеш.
А Елизавета Ивановна тыге мучашлыш:
– Кугыжаныш марий йылме дене олимпиадын участникше-влак шотышто каласаш гын, сӱрет тыгай. Аудирований дене кылдалтше заданийым чылан сайын ыштеныт. Лудмо почеш шуктымо пашаштат сай. Руш ден марийкалыкмутын келшен толмыштымат чылан чын ончыктеныт. Тыгай сынан пашаште лектыш сай, но творческийыште – каласкалаш але кӱчыкын возаш – нелылык шижалтын. Тыгак кусарымаште тиде уло. Моторын, марий йылмын чыла закономерностьшым шотыш налын, тӱҥалтыш гыч мучаш марте сайын, йытыран да моторын кусарыме уке. А вет ты паша гыч ме шуко ужын кертына: мутвундо поянлыкым, предложенийым чоҥымо радамым палымым, сылнештарыме йӧным кучылтмо моштымашым да шуко молымат. Но марий йылмым кугыжаныш йылме семын тунеммыштым шотыш налат гын, йоча-влак пеш сайын марла умылат да мутланат. Тидым шоналтен, мый нунын кутырымыштым куанен ончен шинчышым.
Олимпиадыште кӧ да могай кундемысе школ гыч эн сай шинчымашым ончыктен – Марий Эл Образований да науко министерстве лишыл кечылаште умылтара.
Г.Кожевникова
М.Скобелевын фотожо