ПӰСӦ ЙОДЫШ

«Марий йоча марла ок мутлане.               Кузе тиде чырым кораҥдаш – огына пале…»

Шке возымем Провой кундем Чакмарий школышто марий йылмым да ИКН-ым туныктышо, районысо методушемым вуйлатыше Антонина Андрееван тиде ойжо дене арам огыл тӱҥальым. Эртыше кугарнян ты тунемме верыште Звенигово районысо калыкын илышыштыже марий йылмын верже да рольжо дене кылдалтше йодыш-влаклан пӧлеклалтше «йыргешке ӱстелыште» тудо лач тыге каласыш да тиде вашлиймашке чумыргышо кажне еҥын чонышкыжак логалтыш, шонем. Верысе администрацийын пашаеҥже, этнопредметлам туныктышо, книгагудо ден тӱвыра тӧнежлаште, мер ушемым вуйлатыше-влак деч посна тушто «Марий национальный конгресс» регионысо мер толкынын председательже, «Марий Эл» савыктыш пӧртын директоржо Эдуард Иманаев, Марий кугыжаныш университетысе тӱвыра да сымыктыш кафедрын профессоржо, культурологий доктор Галина Шкалина, Республикысе Марий тӱвыра рӱдерым вуйлатышын алмаштышыже Василий Петров лийыныт. Вашлиймашым Звенигово районысо администрацийым вуйлатышын алмаштышыже Ольга Михайлова вӱден.

Антонина Аркадьевнан ойжо гыч тӱҥальым гын, тудын каласымыжым умбакыже шуем. Туныктышын мутшо почеш, Провой кундемын марий йылмым да сылнымутым, ИКН-ым туныктышыжо-влак мастар улыт, урокыштышт у технологийым кучылтыт, республик кӱкшытысӧ профессионал мастарлык конкурслаште сеҥышыш лектыт, икманаш, чынжымак, пашаштышт «йӱлат», но…

– Кыртмен паша ыштымаште эре ситыдымаш уло,ойла уста педагог.Тачысе кечын марий йылмым да литературым туныктымаште шуко нелылык вашлиялтеш – йоча-влак шке коклаштышт марла огыт мутлане. Йочасадым эре вурсаш огеш лий. Икшыве-шамыч мӧҥгышт гычак тыгай толыт. Ача-ава, коча-коча марла мутланат, а икшывышт, уныкашт – рушла. Таче ме марий йылме урокым руш йылме дене таҥастарен туныктена: диктантым возена, изложенийым возаш тыршена, а сочиненийым серен огына мошто. Кок-кум йоча гына сочиненийым возен, шонымашым марла каласен кертеш. Литератур урокышто произведенийым лудына: тунемше-шамыч содержанийым умылат, но адакат марла каласкален огыт керт. Марла лудмо деч вара содержанийым рушла ойлат. ИКН урокым уло кумылын тунемыт. Тыгай сӱрет таче мемнан школышто веле огыл – пӱтынь район мучко. Уэмдыме ФГОС программе почеш литератур дене 5-ше ден 6-шо класслан чыла учебник уло, но марий йылме дене эше лектын огыл. Савыкталтеш манын ӱшанен вучена. Туге гынат, нелылыкым шотыш налде, Провой кундемысе школлаште этнопредметлам туныктышо-влак самырык тукымым шочмо йылмылан, тӱвыралан, йӱлалан шӱмаҥдаш чыла ыштат, «Йылме лиеш – калыкат лиеш» шонымаш дене илат. Йоча-влак коклаште марий шӱлышыжӧ ила, а йылмыже… кугу йодыш…»

Каласыман, Чакмарий школышто чылаже 345 икшыве шинчымашым пога, нуно чыланат марий йылмым шочмо йылме семын тунемыт. Тудын деч посна Провой кундемысе эше вич тунемме вер тыгаяк корно дене кая. Тиде – Эсмекплак, Керебеляк, Поянсола, Кужмара, Какшамарий школ-влак. Кокшайск школышто ИКН-ым гына туныктат, а моло индеш общеобразовательный организацийыште – кугыжаныш марий йылмым ИКН дене пырля. Тидын нергенак Антонина Аркадьевна деч ончыч Чакмарий кыдалаш школын директоржо, Мер Каҥаш президиумын еҥже Владимир Кашков палемдыш да тудат чон корштен тыге каласыш:

– Школыш икымше гана толшо йочалан марий йылмым йот йылме семын туныктыман, молан манаш гын нуно марла мутланен огыт мошто, нуным марла туныктен огытыл, а йочасадыште занятий-влак лийыныт гынат, тиде – шагал. Ача-ава-влак «марий йылме ок кӱл» маныт. Йочасадлаште марий йылмылан шӱмаҥдаш тыршат, марийыште веле огыл, рушыштат. Воспитатель-влакын мутышт почеш, марла занятийым эртараш программыжат уке, сандене нуно рушла гыч марлаш кусарен, келыштарен, ты пашам ышташ тыршат. Можыч, южо йочасадыште лач тидлан кӧра марла занятийым огыт эртаре. Тидымат каласыман, ондак районысо образований пӧлкаште этнокультур направлений дене методист лийын, а кызыт тудо уке. Адакшым чыла районышто шанче-методике рӱдер уло, а мемнан кызытат – методкабинет. Можыч, рӱдер лиеш гын, ешартыш штатный единицым – этнокультур направлений дене методистым – пурташ йӧн лиеш ыле…

Чыла тидым Владимир Геннадьевич моткочак чон вургыж каласыш. Тудо шке могыржым школ директор семын тунемме верыштыже коло утла ий вуйлатыме жапыште этнокультур направлений дене моткоч кугу пашам эртарен да кызытат эртара. Эше «йыргешке ӱстел» тӱҥалме деч ончыч тудо шкак школысо этнокультур рӱдер, историй дене кылдалтше тоштер дене палдарыш. Чынжымак, ты тунемме верыште марий калыкнан, Чакмарий кундемын илышыже да тале шочшыжо дене веле огыл, элнан эртыме корныжо дене кылдалтше моткоч кугу да поян материалым погымо, чапле стенд-шамычым ыштыме, кугезына-влакын илышышт гыч экспонатлам вераҥдыме да тиде чылажат – самырык тукымлан. Санденак тиде школ – молылан пример манаш гына кодеш.

Владимир Геннадьевич погынышо-влаклан Мер Каҥашын Звенигово районысо пӧлкажын пашаж нерген радамлын каласкалыш. Тудын мутшо почеш, таче Провой кундемыште чылаже 39 тӱжем утла еҥ ила, тышеч 41 процентше – марий. Районышто 12 кӱсото уло. Чыланат пашам ыштат. Кызытлан кок картым ямдылыме, нуно пашам ышташ документым погат. Мер организаций-шамычын чолга еҥышт кӱлеш сомылым шуктат. Нунын шотышто тудо тыге палемдыш:

Мемнан районышто тӱвырам, эртыкым, йылмым, йӱлам арален кодымаште тӱрлӧ организаций-влак кажныже басньысе Йӱксӧ, Рак да Нужгол семын тӱрлӧ могырышкыла огыт шупш – чыланат ик ой, ик шонымаш дене тыршат. Кеч книгагудым нал але тӱвыра пӧртым – чыланат кугу да калыклан кӱлешан пашам эртарат. Но, чаманен каласыман, еҥ-влак клубыш шагал коштыт, нуным тӱвыра пашам ышташ чумыраш неле. Туге гынат нуно тыршат. Каласыман, районышто марла газетым лукмо шотышто тымарте прочеркым шынденна гын, тений гыч мый уло кумылын тиде колонкыш возен шынденна: 2023 ий гыч районысо газетыште марий йылме дене вкладыш лекташ тӱҥалын. Тиде кугу пашам мемнан активистна, писатель, Марий Эл писатель ушемын еҥже, Нуктуж тӱвыра пӧртын директоржо Елена Юнусова шукта. Тидын деч посна тудо Нуктуж ялыште йоча театрым вуйлата, калыкыште марла газет ден журналым шаркала. А вкладыш лукмо шотышто каласаш гын, тудо тудым ямдылымаште корректор веле огыл, редактор. Мемнан активист-влак коклаште тыгак Кужмара ял шотан илем администрацийым вуйлатыше Вячеслав Николаевич Васильевым палемдынем. Тудо, йырже тыгаяк чолга еҥ-влакым чумырен, оксам вучен ок шинче – тӱрлӧ грант конкурсыш ушна, проектым ямдыла. Кызыт марте сеҥен налме грант окса дене калыклан кӱлешан ятыр паша ышталтын, мероприятий эртаралтын. Тудын почеш моло вуйлатышат тарванат, но Вячеслав Николаевич ты шотышто чынжымак кугу кӱкшытыш шуын.

Тиде да шуко моло паша ышталтме шотышто Владимир Геннадьевич куанен да кугешнен каласкалыш. Тыгаяк кумылан лийын «йыргешке ӱстелыште» Звенигово районышто «Юлвий» ӱдырамаш клубым вуйлатыше Ольга Ивановна Майкован ойлымыжат. Сулен налме канышыште гынат, тиде еҥ районын ик эн чолга, патыр ӱдырамашыже-влакым иктеш чумырен. Нуно Мер Каҥашын пашаж дене калыкым палдарат, марий йӱлам да тӱвырам арален вияҥдымаште кугу пашам ыштат. Лач нунын тыршымыштлан кӧра Звенигово районышто 16 Шарнымаш оҥам почмо! Чылажым возаш газет лаштыкыштына вержат ок сите. Икманаш, «Юлавий» клубын кажне ӱдырамашыже – марий калыкнан «шӧртньӧ падырашыже». Кумылда эре тыгаяк поро, пашада лектышан лийже да шонымашда шукталтше манын, тыланда вуйнам савена, пагалыме-влак!

– 2023 ий гыч тылзеш ик гана мемнан районысо газетыште марий йылме дене лаштык лекташ тӱҥалын, – шке ойлымыжым ты кундемын эше ик чолга еҥже Елена Юнусова тӱҥале. – Молан ты пашам мылам ӱшаненыт? Таче кечылан районысо газет редакцийыште марий йылмым палыше иктат уке, сандене марла текстым ямдылаш общественный поручений семын ӱшанен пуэныт. Кок тылзе гына эртен, сандене ала-могай иктешлымашым ышташ эр. Кызытеш статья-влак тӱҥ шотышто туныктышо-влак деч толыт. Ончыкыжым ялысе корреспондент-влакат лийыт манын ӱшаныме шуэш. Мемнан лаштык илышын чыла могыржымат авалтыже манын шонем. Сандене возыза, тендан деч посна паша ончыко ок кай.

Мутым пуэныт гын, марий йылме шотышто каласынем. Мый шкеже возышо улам гын, шонем: серымем лудаш да аклаш огыт тӱнал гын, молан книгам луктам, ойлымаш-влакым молан возем? Молан вара чыла тидыже кӱлеш? Молан тугеже возена, молан вуйнам пудыратена? Чын, йоча школыш марла кутырен моштыдымо толеш. Мый декем икшыве-влак толыт: рушлак каласем нуно категорически марла текстым ынешт луд. Мыйже чылалан ӱчым ыштыме семын чыла мероприятийым марла эртараш тыршем, шке возымо йомакымат марла шындем. А тений пуйто умбакем йӱштӧ вудым оптальыч – ынешт тунем. Мо оҥайже, ача-авашт кӱшыл шинчымашан улыт, икшывыштат сайын тунемыт. Молан тыге? Мыйын шонымаште, ты шотышто пашам самырык ача-ава гыч тӱҥалман. Нуно икшывышт дене мӧҥгыштӧ марла огыт мутлане гын,  конешне, лектыш ок лий. Изина годым мемнан ешыште кок йылме дене кутыреныт, ме коктыжланат тунем шуынна. Сандене ача-ава-влак дене пашам ыштыман. Нунын дене вашлиймаште мый эреак ты шотышто мутым тарватем. Вет керек-могай калыкын шочмо йылмыже – тудын аралтышыже. Кугезе тукымнан уныкаже-влак марла мутланен огыт мошто гын, тиде мемнан эн кугу йомдарымашна лиеш. Икшыве-влак илен-толын шке аралтышыштым йомдарат лиеш.

Елена Андреяновнан тыгай ойжо погынышо-влак огыт мондо, кажнын шӱмыштыжӧ ӱмырешлан кодеш манын шонем. Пеш виян каласен, чон корштен да чын, туге огыл мо?

Чонеш логалшын ойлыш шке шонымашыжым Галина Евгеньевна Шкалина, тудат ты пашам ава гыч тӱҥалме шотышто палемден.

– Кӱрылтшӧ жапым ушаш да корным мушаш улына, тыгодым йӱлалан эҥертышаш улына.  Ял ден олалан вашлийман, тиде корным пырля кычалман, – каласен тудо.

–  Шочмо йылме – пӱртӱсын йылмыже, Юмын пӧлекше. Йочада-влак дене рушла кутыреда – тидыже сулык огыл мо?» мый эре тыге ойлаш тыршем, – «йыргешке ӱстелыште» лийше Василий Петров моло семынак шке шонымашыжым чон вургыж каласен, республикысе Марий тӱвыра рӱдер ден районысо туныктышо-влакын вашкылышт шотышто ойлен.

Вашлиймашым мучашлаш жапат писын толын шуын. Марий калыкле  конгресс вуйлатыше Эдуард Иманаев Мер Каҥашын Звенигово районысо пӧлкажын пашажым сайлан шотлен, ончыкыжат лектыш лиеш манын ӱшанен палемден. А Ольга Николаевна ты кундемыште марий молодёжьын слётшым эртарыме пашам умбакыже шуяш шонымашым увертарен. Но «йыргешке ӱстелым» нуно огыл, а Провой кундемын краеведше, чолга еҥже Галина Леонидовна Сорокина писатель Александр Петровын «Марий улам» почеламутшо дене мучашлыш.

Чыла тидым колыштмеке, икте гына ушышто пӧрдеш: содыки йоча марла кутырыжо манын, тудо кажне кечын марий йылме дене мутланымым колшаш веле огыл – шкежат мутланышаш. Тунам гына тудо сочиненийымат возен кертеш, марий классикын произведенийжын содержанийжым каласкалаш тӱҥалеш. Але те вес семын шонеда?

 

Г.Кожевникова

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий