Майатул
Сурт кӧргым шке вий дене тӧрлыман, пошкудо дене келшен илыман
Калык-влакын пашашт шотышто федеральный агентстве (ФАДН) ден Российысе финн-угор калык-влак ассоциаций (АФУН) Российысе финн-угор калык-влакын всероссийский форумыштым икымше гана 2021 ий июньышто эртареныт ыле. Тудо Удмурт Республикыште, Ижевскыште, лийын. Тений 16-19 августышто Мордовий Республикын рӱдолаштыже, Саранскыште, кокымшо форум чумырген.
Тунамжат, кызытшат регионласе правительстве-влак кугу эҥертыш лийыныт. А форумыш вашла ужаш да мутым вашталташ огыл, а чынже денак Российысе калык-влакын ойыртемалтше тӱвыра поянлыкыштым, йылмыштым жап дене тӧр шымлаш, вияҥдаш шонышо-влак погыненыт. Чылажымат пленар заседаний деч посна эше «кызытысе шымлымаш паша ден практик-влак», «тӱвыра да йылме кумдыкышто цифровой технологий» да «самырык-влакын проект пашаштым вияҥдыме у йӧн-влак» секцийлаште радамленыт.
Тушко Россий Федерацийысе 35 регион гыч 300 утла делегат чумырген. Марий Эл гыч мийыше коло утла еҥан делегацийыште тӱвыра, науко, мер да кугыжаныш пашаеҥ, СМИ гыч еҥ-шамыч лийыныт.
Россий президент В.Путинын саламлыме мутшо дене палдарышыжла, президент администрацийым вуйлатышын алмаштышыже М.Магомедов палемден: финн-угор-влак шӱдӧ ийла дене моло калык дене пырля шуко национальностян элнам вияҥдымашке кугу надырым пыштат. Илышнан тӱрлӧ йыжыҥыштыже шумо кӱкшытда – тӱвыргӧ историй, науко, тӱвыра поянлыкнан ойыраш лийдыме ужашыже.
ФАДН-ым вуйлатыше И.Бариноват эртен толмо корным арален кодымым моткочак кӱлешан семын палемден. Тудо тыгак калыкна-влакын тӱвыраштым, йылмыштым вияҥдыме шотышто уэмдыме план дене палдарен.
Кумда йодышым почын пуымашке мемнан делегаций ик эн чолган ушнен. Пленар заседанийыште икымше доклад Марий Эл деч лийын. В.Васильев МарНИИЯЛИ-н тӱҥ научный пашаеҥже, филологий науко доктор Любовь Абукаева «Цифровизация финно-угорских языков: масштабирование опыта» теме дене ойлаш тӱҥале веле, президиумышто улшо кугурак еҥ-влак чыланат моткочак тӱткын колышташ пижыч. Любовь Алексеевна йылме-влакым шымлыме да вияҥдыме у технологий, цифроватлыме, рашракше марий йылмым аралымаште да вияҥдымаште искусственный интеллектым кучылтмо денен кумдан палдарен. Умылаш вигакше нелырак, но икте раш – шочмо йылмына аралалт кодшо манын, тудын дене утларак возыман, мутланыман, тӱрлӧ контентым, шукырак ресурсым ыштылман.
Таче кечын финн-угор коклаштат, Российысе южо моло калык коклаштат марий-влак йылмым цифровизаций йӧн денат арален кодымо пашам виктарыме дене ик эн ончылно улына. Таклан огыл компьютер лингвист, «Городость нации» всероссийский премий дене палемдалтше Андрей Чемышевым Сахалиныш я Якутийыш, Башкортостан Республикыш я моло регионыш специалист-эксперт семын ӱжыт, тудын деч каҥашым йодыт. Секцийыште машинный кусарыше ден йӱк технологийым ыштымаште датасетым (исходный данный) ямдылыме нерген каласкалымыже шукылан умылаш лийдымыла чучын. Вет южо финн-угор калыклан тыгай кӱкшытыш шуаш эше шуко йыжыҥым эртыман.
Мутат уке, Российысе йылме-влакым цифроватлымаш умбакыжат сайын шукталтше манын, федерал кӱкшытыштак кужу жаплан эреак шуктен шогымо пашам ик чумыр кылдыш дене виктарыман. Чыла регионыштат йылме-влакым вияҥдыме кугыжаныш полыш программе-влак кӱлыт. Тидын нергенат ушештарен Л.Абукаева.
Секцийлаште эше икмыняр моло опыт денат палдарыме. Мутлан, МарНИИЯЛИ-н директоржо, филологий науко кандидат Людмила Григорьева Марий Элнан примерже негызеш финноугроведенийын вияҥме корныжым, тачысе кечын Россий кӱкшытыштӧ фундаментальный научный да прикладной шымлымаш кӱкшытым радамлен да тыгак регион-влак коклаште науко, образований да тӱвыра кыл, «Финноугроведение» журнал, кӱшыл квалификациян специалист-влакым ямдылыме йодышлам кумдан почын пуэн. Ик эн пытартыш куандарыше уверже семын тений кеҥежым МарГУ пелен руш да моло йылме дене кандидатлык, докторлык паша-влакым аралаш диссертационный советым ыштымым шотлыман.
МарГУ-н ректоржо, экономике науко доктор Михаил Швецовынат университетнан финн-угор-влакын тӱвыра поянлыкыштым арален да шукемден толмо опыт дене палдарымыжым пеш шокшын вашлийыныт. А Киров ола гыч увер технологийым шыҥдарымаште платформо-влакым ыштыше российысе разработчикын специалистше Андрей Соколов (тукымжо Левжа район Изморко ял гыч) йылмына-влакым тунеммаште да вияҥдымаште Simply Linux (Российысе операционный системе) полшымо дене ышталтше эрыкан программный обеспеченийым (марий йылме негызеш) ик эн кӱлешан инструментше семын почын пуэн.
Ме чынже денак кугешнен да моктанен кертына Марий Эл Радио улмо дене. Национальный ТУЙ (Тӱшка увер йӧн) вияҥ толмо нерген тудын тӱҥ редакторжо Владимир Матвеев кумдан палдарен.
Форумышто финн-угор самырык-влакын йылмылам аралыме, вияҥдыме да кумдан шарыме шотышто кокымшо всероссийский конкурсышто 36 проект гыч 11 сеҥышым ойыреныт. Нунын коклаште икымше степенян диплом дене «Мемнан мутна» тӱвыра да просветительский проектын авторжо Николай Любимовым (тыгак «Финн-угор медиа-влак: кызытсе йодмаш да йӧн-влак» теме дене докладым ыштен) палемденыт. А теве интернет-проект ден у медиа-влак коклаште икымше верым Удмуртий гыч Богдан Анфиногеновын «ДАУР ТВ» проектше налын.
Пытартыш кечын АФУН-ын президиумжын черетан заседанийыштыже финн-угор университет-влак дене педагогический национальный кадрым ямдылыме да умбакыже паша верым пуымо, целевой направлений дене туныктымо пашам кумдаҥдаш кӱлмӧ шотышто вашкыл нерген ойлымо. Форум жапыште АФУН ден Финн-угор университет-влак ассоциаций коклаште ваш келшен пашам ыштыме нерген ойпидышым пеҥгыдемденыт.
АФУН вуйлатыше П.Тултаев самырык-влак денат посна вашлийын. Ойлымыж почеш, нуно моткочак талантан, кумда шинчаончалтышан, келге уш-акылан улыт. Нунын деч шукылан тунемаш лиеш. Сандене Пётр Николаевич шке калыкын, кундемын, Российын ончыкылыкышт дене кылдалтше проектышт ден у деч у шонымашыштым шотыш налаш темлен.
Россий Федерацийысе субъектласе исполнительный кучем орган-влакын еҥышт дене эртарыме совещанийыште Российысе финн-угор-калык-влакын этнокультурный вияҥмашышт шотышто кӱлеш мерым ыштыме комплекс нерген йодышым тарватеныт. ФАДН-ын экспертше-влак, мутлан, йылмына-влакым цифроватлыме шотышто шукталтше паша дене палдареныт.
Вуймутыш лукмо шонымаш пытартыш жапыште чӱчкыдынак ушыш пура. Форум годымат пӧрдӧ. Россий Федерацийысе финн-угор калык-влак ассоциацийым вуйлатыше Пётр Тултаевын саламлыме мутшо да докладшат тидым почын пуыш. Российысе финн-угор калык-влак Россий нацийын икоян улмыжым пеҥгыдемдыме верч шогат, элнан Президентше В.Путинын политический курсшо шотышто шке позицийыштым пеҥгыдын кучат манын палемден тудо. «Финн-угор калык-влакын проблемыштым» касвелысе ятыр политик ик гана веле огыл шке семынже кучылташ, Россий шагал чотан калык-влакым «шыгыремда» манын, йодышым нӧлталаш тыршат. Таче США да нунын касвел союзникышт Россий кугыжанышым шалатыме планышт нерген шылтыде ойлат, эсогыл национальный факторымат чолган кучылтыт. Нунын нерген Петр Николаевич туран ойлыш. Шуко национальностян калыкнан шке коклаште икоян да пырля лиймыже – Касвеллан эн сай вашмут. Тидымак пеҥгыдемда РФ-ын Вооруженный Вийже дене пырля кредалше добровольческий подразделений-влак: «Сияжар», «Аралай», «Кавал» (Мордовий); «Иден», «Полтыш», «Акпатыр» (Марий Эл), «Онего», «Ладога» (Карелий), «Италмас», «Вормон» (Удмуртий), «Коми» (Коми), «Югра» (ХМАО).
Мемнан калык ӧрдыж гыч лӱдыкшым шижын гын, кеч-кунамат икоян улмыжым ончыктен. Таклан огыл тений майыште В.Путин каласен: мемнан ваштареш мыняр шуко санкцийым луктыт, кунар шуко осалын ойлат, вийнам иктеш чумыргымо куатна тунар ешаралтеш.
П.Тултаев палемден: финн-угор республиклаште, тӱшкан илыме кундемлаштышт калык кокласе ваш умылыдымаш, ваш шогымаш уке. Туге гынат тиде этнокультур политикыште йодыш уке манмым ок ончыкто. Элыштына илыше калык-влакын йылмыштым, тӱвыраштым арален да вияҥден колтышаш йодыш тӱҥ шотышто тӱрлӧ кӱкшытан образовательный учрежденийлаште шочмо йылме ден литературым мыняр сайын тунемме дене чак кылдалтын.
Лектышат уло. 10 ий ончыч федеральный переченьыште финн-угор йылмыла ден литератур дене ик учебникат лийын огыл гын, таче тӱҥалтыш класс-влаклан тӱҥ шотышто улыт, 5-9 класс-шамычлан кызытеш – коми ден удмурт йылмыла дене, а 10-11 класслан – удмурт йылме да литератур дене гына. Кыдалаш школлан марий йылме учебник савыкталташ ямдылалтеш. П.Тултаевын палемдымыж почеш, шукыжо регионласе образований министерствылаште ыштыше-влакын позицийышт дене кылдалтын. Сандене министерствылаште национально-региональный компонент йодышым ончышо посна отделым ышташ, шочмо йылме да литератур дене учебно-методический литературым ямдылаш регионласе правительствыште пеҥгыдемдыме заявке-влак план лийшаш, учебникым возышо автор-влакланат пашадарым жапыштыже тӱлаш кӱлмӧ нерген ойлен.
5 кечаш тунемме арняш куснымо дене шочмо йылме ден литературым туныктымо шагатым (2,5 пачаш) шагалемдыме вучыдымо лийын. Шочмо йылме – икте-весе коклаште мутланыме йылме веле огыл, тудо эше калыкын чонжо, тӱвырам почын пуымаш, наций семын илыме ик тӱҥ пале. Тидымак шотыш налын, Петр Николаевич кучемын еҥже ден образований йодышым курироватлыше-влаклан базовый туныктымо планыште йылмылан да литературлан 3 шагат марте шукемдаш лийыме йодышым решатлаш йодын.
АФУН вуйлатыше эше ятыр пӱсӧ йодышым тарватен да нуным кузерак решатлаш лийме шотышто темлымашым ыштен. Чумыр докладым, тыгак В.Путинын саламлыме мутшым https://afunrf.ru сайтыште ты форумлан пӧлеклалтше разделыште лудын кертыда.
Мучашлан П.Тултаев тачысе илыш пуламырыште кучем орган, мер толкын ден организаций-влак коклаште, чак лийын, пашам келшен ыштымаш ойыртемынак палдырнышаш манын палемден.
Пеҥгыдемдыме резолюцийым федеральный министерстве ден ведомствылаш, финн-угор-влакын тӱшкан илыме регионласе кучемлаш колтымо.
С.Пехметова
Снимкыште: Форумышто – Марий Эл гыч делегаций
