Мемнан-влак – ӧрдыж кундемыште
– Эх, Аля шӱжарем дек Казахстаныш эше ик гана унала миен толшаш ыле. «Поезд дене каяш гын, мыняр жап эрта гын?» йодмемлан Николай веҥым ойла: «Молан поезд? Машина дене кудалына».
Тыге кодшо ий 13 августышто мый, Катерина ӱдырем ден веҥым, Светлана шӱжарем кужу корныш тарванышна, – Любовь Осинина дек лӱмын кутыраш миенамат, мут мундыражым рончаш тӱҥале веле.
Шернур район Аҥанур ялыште илыше Киткаевмытын – Павел Григорьевич ден Таисия Кирилловнан – кандаш йочашт лийын. Нуно, илен-толын, ешым чумырен, чыланат шке пиалыштым шочмо Марий кундемыште муыныт, тыштак вожым колтеныт. Лач кудымшо шочшым – Алевтинам – пӱрымаш мӱндыр Казахстаныш наҥгаен.
Таче ме марий калыкын чапле койышыжо – родым родылан шотлымо йӱлаже –нерген мутланена.
– Алевтина шӱжарда кузе тушко логалын?
– Тунам тудо «Овощевод» совхозын теплицыштыже пашам ыштен. Йошкар-Ола воктенысе воинский частьыште служитлыше казах рвезе Габдулла дене келшен. Тудыжлан армий гыч демобилизоватлалташ жап шуынат, Алялан «тый дечет посна ом кай» манын. Ачаж ден аважлан йыҥгыртен, марий ӱдырым кондаш лиеш мо манын йодын, нунышт тореш лийын огытыл.
Тиде 1986 ийыште лийын. Мый марлан лектынам ыле, кок йоча дене Кужэҥер район Нурсолаште иленам. Аля кудал толеш. «Мом ышташ?» – йодеш. Мый, вескана ынже ӧпкелалт манын, «ны кай», ны «ит кай» шым ман. Ача-авам дек каяш лӱдын, витне. «Ай, поезд вагоныш кӱзышын коям, вара тӧрштен кодам», – йолташ ӱдыржӧ-влаклан тыге ойлен да каяш кӧнен. Мога-ай! Габдулла тудым купеш пуртен шынден да луктынат огыл.
– Марий ӱдырым кузе вашлийыныт?
– Мийымекышт, нунылан сӱаным ыштеныт. Алялан казах оръеҥ вургемым чиктеныт. Тушто дастархан (30-40 см кӱкшытан лапка ӱстел) воктене сӱан мучко корпешкыште, вичкыж тӧшак гай насташте, шинчымыж дене йолжо тӱҥын, нӧлтал нумал веле наҥгаеныт.
Габдулла ача-аважын икымше эргышт лийын. Ачаже – Аманкосов Кенес Шарипович; аважын лӱмжӧ – Турсун. Нуно варажым 12 йочам – 8 эргым да 4 ӱдырым – ыштеныт. Кызыт 56 уныкашт, 18 кугезе уныкашт улыт. Йӱлашт почеш, пеленышт пытартыш эргышт ешыж дене ила.
Нуно степьыште иленыт, шуко шорыкым ашненыт, имньышт, верблюдышт кызытат уло. Тиде аулышто вес калык гыч лекше иктат уке, лач Аля гына, марий ӱдырамаш. Казах йылмым Аля вич тылзыште тунем шуктен.
– Марий кундемыш, шочмо ялышкыже толын коштын чай?
– Ик ий гыч Габдуллам палыме ышташ конден. Ача-авамын вич веҥыже лийын, иктыштымат орлен-вурсен огытыл. Моткоч сайын вашлийыныт. Тунам Аля икымше йочаж дене мӱшкыран ыле. Пеш оҥай: ялыште улмына годым ик кечын Габдулла, шӱлешт-шӱлешт, пӧртыш куржын пура. «На меня какая-то большая птица напала!» – кычкыра. Узо комбо чӱҥгалаш тӧчен! Тудо комбым нигунам ужын огыл да чот лӱдын – ну воштылынна. Аля тылеч варажат икмыняр гана толын каен.
– Казах веҥыда деч калымым йодын огыдал мо?
– Ачаже оксам темлен, но ачам «Мый ӱдыремым ом ужале» манын. Алян каласкалымыж гыч, тушто пеш кугу сӱаным ыштат, 500 утла еҥ погына. Ӱдырым марлан пуаш лӱмын кредитым налыт. Миллион теҥге дене. Мутлан, 2 миллионым налыт, а сӱаныште пӧлек кӱшеш 3 миллион погына. Тиде окса дене эсогыл машинам, пӧртым налыт.
– Ынде теве теат миенда. Могайрак шарнымаш кодын?
– 1991 ийыште изам да шольым дене миенна ыле. Тунам да кызытат пеш чот сайын вашлийыныт. Шарнем, тунамже изамлан, йӱлашт почеш, эн кугурак пӧръеҥлан шотлен, шорык вуйым кучыктеныт, а тудыжо нимом ышташ ӧрын.
Мемнам 7 августышто йӱдым Жана Озень олаште шӱжаремын Акрысь ӱдыржӧ, марийже да эргыже вашлийыч. Вара 1 шагат йӱдым Алямыт деке каенна. Тушто мемнам вученыт. Чылан пеледыш аршаш дене толыныт. Аваже эре мыйым ӧндалеш, шке йылмыж дене ойла-ойла… Ой, каласаш лийдыме вашлиймаш!
Алямыт дене родо-тукымжо гыч 50 наре еҥ погынен. Калык кочкыш – бишбармак – дене сийленыт. Тушто эре шылым кочкыт. Аракам огыт йӱ, олмешыже – верблюд шӧр гыч ыштыме шубат, мый тамлен ончышым, ӧран гайрак. Пеш шокшо годым йӱаш сай, умылтарышт мыланна.
– Мо тушто тыланда эн оҥайын, ӧрыктарышын чучын?
– Тусо калык вестӱрлӧ содыки. Мо шинчалан перна? Йоча-влак ача-аваштым шотлен кушкыт, ваштарешышт ик мутымат огыт пелеште. Кугыеҥ-шамыч кочкын шинчат гын, огытат лишем. Изинек пашам ыштат. Ме эрдене эше мален киена, а уныка-шамыч вӱдым нумалыт, кудывечым эрыктат. Кудывечышт кугу, плиткым шарыман, йӱдым туштак топчаным шарен малат. Абрикос, виноград кушкыт.
Аваже мыланем казах вургемым пӧлеклыш. Ме чай да кофе сервизлам, тыгак марий курчакым намиенна. Ойлышым, тушто ӱстембал уке, эре корпешкыште шинченна. Саде корпешке-шамычетым ӱмбала оптымек, мыняр кӱшнырак лиеш, тунар поянлан шотлалтыт.
– Марлаже куштышда? Кузе мутланышда?
– Марлат, нунын семынат куштышна. Кум кечым пеш веселан эртарышна. Светик шӱжарем ынеж кай ыле, варажым «Йӧра конденда, кунам эше тышке толам ыле» манын, пачаш-пачаш тауштыш. Мутланымына годым утларакшым Габдулла кусарен.
– Шӱжарда чот куанен, очыни?
– Аля эре ӱжеш ыле. Пеш куанен. Тудын мӱндыр мландыште илыме пӱрымашыже шӱлыканрак: кум ӱдыр гыч кокытшым поген пыштен. Изишт годым кумытынат Марий кундемыш, ялыш, толыныт. Салтанат рушла сайын мутлана ыле, но ӱмыржӧ кеӱчык лийын. Тудлан волгенчан-кӱдырчан тале йӱр пеш келшен: вӱта шеҥгек лектын шогалын да вет огешат лӱд!
Ме шӱгарышкыжат мийышна. Тушто шӱгар-влак кӱ дене оптен авырен налме улыт, 1,5 – 2 метр кӱкшытан. Поянрак-влакшын пӧрт семын леведышыштат уло. Кӧргышкыжӧ огыт пуро, окна воктен молитвам лудыт, шовычым сакен кодат.
– Туштак вет – Каспий теҥыз. Йӱштылында?
– Мийымына годым 40 утла градус шокшо ыле. Каспий теҥызыште кок вере йӱштылынна. Ик вере вӱд леве, но лавыран, вес вереже – юалге. Каспийыш вӱд моло эҥер гыч йоген пура, а мӧҥгеш ок лек, сандене лавыран – тыге умылтарышт.
– Корнышто кузерак? Ноялтеш? Машина шуко? Чекым кузерак вончышда? Палыме шуэшыс!
– Кызыт Алямыт Мангышлакский областьын Жанаозень (ончычсо Новый Узень) олаже воктенысе Бостан посёлкышто илат. Йошкар-Ола деч 2300 километр, 47 шагат кудалман. Корно тыге шуйна: Йошкар-Ола – Казань – Ульяновск – Самара – Уральск – Атырау – Бейнеу – Шетпе – Жетибай – Жана Озень – Бостан. Каяш тарваныме годым шольым веҥылан ойла: «О, Николай, скоростьым 120 километр марте темдалат гын, писын миен шуыда». Туге огыл улмаш! Чекым вончымек, шуко вереже 60, южгунамже 40 километр дене веле кудалаш перныш. Тушкыла кайыме, тышкыла толмына годымат шижтарен ойлышт: чот шекланыман, корныш имне я верблюд, я шорык отар (кӱтӱ) лектын кертеш. Верблюдым тӱкет гын, пеш кугу штрафым тӱлыктат. Йӱдым лучо ида кудал, маньыч.
Таможньышто пеш тыматлын вашлийыч, утыжым нимом ышт терге. Нимогай уто кагаз, визе але ӱжмаш да монь огыт кӱл. Шич да кудал манме гай. Но корнышто садикте ноялтеш, Уральск олаште унагудышто малаш перныш. Кайыме годым машина-влак шуко ыле, кок колонно шога, а толаш эр велеш тарваненна гын, машина йӧршынат уке гаяк.
– Алевтина Павловна ойгырен чеверласыш, очыни…
– Шортын кодо. Марий Элыш илаш толза манын ӱжмылан каласыш: «Мый Габдулла деч нигушкат ом кай. Адакшым ты мландыште кок ӱдырем кия». Тудо марла пеш яндарын кутыра. Телефон дене видеом да монь ваш-ваш колтылына. Марла мутланаш тушто тудым нигӧ ок чаре. Габдулла ончыч водительлан ыштен, кызыт нефтяной компанийыште тырша. Аля – посёлкысо дворник-влакын вуйлатышышт, тушто арулыкым моткоч кучат. Мийымыж почеш киярым шындаш тӧчен, да вӱд ок сите, шкештат налмым веле йӱыт.
Ачам 1999 ийыште, авам 2001 ийыште илыш дене чеверласеныт, шочшыт-влак кокла гыч нылытын вес тӱняшке каеныт. Вот Аля ача-авамлан да молыланат вуйжым саваш пеш толнеже. Ме унала миен улына гын, Габдулла веҥын родо-тукымжат ужаш толын кайынеже. Вес калык гынат, родым родылан шотлыман, вет тора родо – шерге родо.
Л.СЕМЕНОВА мутланен
Фотом еш альбом гыч налем
