6 июнь – Пушкин кече. Тудо Россий мучко 1999 ий, кугу поэтын 200 ияш лӱмгече идалыкше деч тӱҥалын, кугыжаныш кӱкшытыштӧ эртаралтеш. Тений А.С.Пушкинын шочмыжлан 225 ий теме. Республикысе книгагудылаште ятыр оҥай мероприятий лийын, «Пегас» литературный клуб сылнымут касыш ӱжын, А.Пушкин сверыште поэтлан шогалтыме памятник ончылно почеламутшо-влак йоҥгеныт.
Руш да тӱнямбал поэийын шӧртньӧ кечыж семын волгалтше поэт Александр Сергеевич Пушкинын лӱмжым, почеламутшым, йомакше-влакым ончыч йочасадыш коштын, вара школышто, вузышто тунемын лудшо-влак сайын палат. Тудын дечын шочмо сылнымутлан негызым пыштыше-влак тунем шогеныт да кызытсе марий мутмастар-влак нунын корныштым тошкат, классикын усталык саскажым кусарен, калык деке намиен шукташ тыршат.
С.Г.Чавай руш поэзий Онарын колымыжлан 100 ий теме вашеш, 1937 ий 10 февральыште возымо «Кугу поэт» лӱман почекламутыштыжо, тудын усталык пашажым аклен, тыге воза:
Мутет ден кумыл калыкын нӧлталтын,
Муретше тыйын Эрыкыш ӱжеш.
Ушетше калыкын ушеш ушналтын,
Чонетшым мыйынат чонем шижеш.
Сергей Григорьвич руш кугу поэтын «Зимний вечер» («Теле кас», 1906), «Зимняя дорога» («Теле корнышто», 1907), «Сказка о рыбаке и рыбке» («Колызо ден шӧртньӧ кол нерген йомак». А.С.Пушкинын гыч, 1933) произведенийышт-влакым кусарен.
Сотемдарче Гурий Кармазин гын, эше 1910 ийыштак саде «Сказка о рыбаке и рыбке» йомакым марлаҥден, «Вувер кува» лӱм дене «Марла календарьыште» савыктен.
Пушкинын «Памятник» почеламутшым Шабдар Осып, Макс Майн, Чалай Васлий, Илья Стрельников, Константин Беляев, Миклай Казаков, Гани Гадиатов да мый (2020) кусаренна. Можыч, эше иктаж-кӧ ты пашашке ушнен, каласен ом керт.
Поэтын «Дубровский» (Я.Ялкайн, Ким Васин кусареныт, а С.Чавайн иницировкым Марий театрлан возен), «Капитан ӱдыр» (К.Смирнов кусарен), «Кресаньык ӱдыр» (М.Калашников кусарен) повестьше-влак посна книга-влак дене савыкталтыныт. Илья Стрельников «Выстрел» «Станционный смотритель», «Метель» да «Барышня-крестьянка» повесть-влакым марла луктын.
А.С.Пушкинын произведенийже-влакым Василий Регеж-Горохов, Альбертина Иванова, Иван Горный, Геннадий Сабанцев, Вячеслав Григорьев да молат кусареныт.
Руш кугу поэтын усталык пашаштыже рӱдӧ верым почеламут дене возымо «Евгений Онегин» роман налын шога. Тудо ты произведенийжым ик эр гыч тӱҥалын вес эрын ӱжараже волгалтмеш, возымо куаным шижын, кумыл нӧлтын уло шинчымашыжым, моштымашыжым пыштен, кандаш ий возен. Роман XIX курымын тӱҥалтыш ийлажым авалта. Тӱҥ герой-влак Евгений Онегин ден Татьяна Ларинан пиалдыме йӧратымашышт, тунамсе крепостнический Российын илыш-кунжо, дворян, помещик, крестьян, дипломат, военный, тыгак тӱрлӧ койышан еҥ-влакын койышт-шоктышышт, пӱрымашышт, илышумылымашышт тушто устан сӱретлалтыныт. Романын келгытше, кумдалыкше, пӱсылыкшӧ, бриллиант гай волгалтше тӱрлӧ сылнештарыме йӧн-влак , чатка рифмыже, куштылгын лудаш лиймыже кумылым налыт, лудаш да лудаш, уш-акылым пойдараш, поэтын талантше дене кугешнаш таратат.
1999 ийыште кугу Элна – Россий – А.С.Пушкинын шочмылан кок шӱдӧ ий теммым кумдан палемдаш ямдылалте. «Ончыко» журнал редакцият ӧрдыжеш ыш код. А кузе ты волгыдо лӱмгечым вашлияш? Конешне, уло тӱнялан кумдан палыме, тыгак школышто тунемме «Евгений Онегин» дене. Тымарте, 1997 ийыште, Москван 850 ийым темыме лӱмгечыжлан мый ты роман гыч VII главан 36 строфажым кусаренам. Тудым тӱрлӧ йылме дене кусарен лукмо сборникышке пуртышыш улыт ыле. Ты пашашке ушнаш мыйым Марий Эл Кугыжаныш Погынын секторжым вуйлатыше, МарНИИ-н ончычсо пашаеҥже, историй науко кандидат Владимир Шаров йодын.
«Евгений Онегин» романым 1998 ий 14 июль гыч тӱҥалын 1999 ий 18 апрель марте кусаренам. Тымарте тудым нигӧ марлаҥден огыл ыле. Паша деч вара, мӧҥгӧ толын, иктаж 40-50 минутым каналтен, кок-кум шагат эр марте арняште вич кече возен шинченам, а шуматкечын, рушарнян ямде главам машинке дене печатленам. Вара ик арня каненам. Тыге индеш тылзе наре ыштенам.
Ончыч роман 1999 ийыште «Ончыко» журналын 1-6 номерлаштыже савыкталте. У шинча дене ончалын, южо вере тӧрлатен, тудым вара «Валкиза» поэзий сборникышкем (2011) пуртенам. Ты кугу пашам ыштымылан тений коло вич ият темеш…
Руш кугу поэт А.С.Пушкинын шӧртньӧ сылнымут кечыже нигунам ок йӧрӧ. Тудо эртак, шӱм-чоннам ырыктен, уш-акылнан сылнылыкым ужаш, шижаш туныктен, волгыдын йӱлаш тӱҥалеш.
Анатолий ТИМИРКАЕВ,
Марий Элын калык поэтше
Редакций деч: 1999 ийыште Анатолий Тимиркаев «В ознаменование 200-летия со дня рождения А.С.Пушкина» шарнымаш медаль дене палемдалтын. «Евгений Онегин» романым марий йылмыш кусарымыжлан 2000 ийыште С.Г.Чавайн лӱмеш Марий Эл Кугыжаныш премийым кучыктеныт.
Д.Речкинын фотожо
