«Сар пытыме деч вара кеч кум кечым илышаш ыле…» – ятыр гана тыге шонен Йошкар Армийын салтакше, самырык марий рвезе Иван Хорошавин пленыште орланымыж годым. Илыше кодшашым але колышашым тудо пален огыл. А илымыже моткоч шуын. Кеч кум кече… Теве тиде мут – «Три дня бы пожить…» – книган вуймутышкыжо возын.
– Ачам кӱчык ӱмырым илен. Мый сайын омат шарне. Тудын нерген шочшына, уныкана-шамыч пален кушкышт манын, книгам чумыраш кумыл лектын. Мыланем ачамын Александр, Анна, Наталья уныкаже-влак чот полшеныт, сандене тӱшка паша ышталтын манын кертам. Тӱрлӧ документым кычал муаш моткочак йӧсӧ. Южо архив гыч вашмутым кок-кум ий вучаш пернен. Материалым 13 ий погымо. Ик умылыдымаш лектын. Справке-влак почеш война тӱҥалтышлан Иван ик жапыштак кок вере, Минскыште да Белостокышто, лийын. Шуко жап кычалынна. Кок приказ улмаш: Гомельский военный училище деч вара тудым 85-ше стрелковый полкыш (1941 ий 10 июнь), а Западный особый военный округ 64-ше Укрепрайоныш (1941 ий 16 июнь) колтеныт,– книга презентацийым почмо годым каласыш автор Геннадий Хорошавин.
Мутшо почеш, документ-влакым Россий обороно министерствын Рӱдӧ, Омск областьысе УФСБ-ын «Смерш», Марий Эл Республикын ФСБ, Российысе Йошкар Ырес (РКК), архивлаштышт, военнопленный-влакым кычалме (Германий), «Мемориал» электрон сайтла гыч чумырымо.
И.А.Хорошавин 1922 ий 3 февральыште Косолоп районысо (кызыт Марий Турек) Кугу Руял ялыште шочын-кушкын. Шымияш школ деч вара 1935 ийыште Марий Пыламарий педучилищыш тунемаш пурен, 1938 ийыште тӱҥалтыш класслаште туныктышо специальность дене пытарен. Ты ийын 15 август гыч 16 сентябрь марте Арып-Мурза марий ялысе тӱҥалтыш школышто туныктен. 1938 ий 24 сентябрь марте Косолоп роношто инспекторлан, тыгодымак Изи Пумарий тӱҥалтыш школышто директорлан да туныктышылан ыштен.
1939 ий 24 сентябрьыште Йошкар Армийыш (РККА) наҥгаеныт, Белорусский военный округыш логалын. Гомельский стрелково-пулеметный училищыште тунемын. Взвод командирын заместительже лийын, училищым отличий дене пытарен.
Иван Афанасьевичын шарнымашыж гыч: «1941 ий 15 июньышто мый лейтенант званийым налынам. Приказым строй ончылно 1941 ий 15 июньышто лудыныт. Мыланем 19 ий лийын. Училищым пытарыме деч вара кум кече гыч, 1941 ий 18 июньышто, пулеметчик семын 64-ше Укрепрайоныш 12-шо пульбат взводын командиржылан колтеныт, тушко мый 1941 ий 21 июньышто 12 шагат кечывалым миен шуынам». (Книга гыч.)
Вара – шучко, каргыме война. Шоналташ веле: педагогический да военный шинчымашан 19 ияш марий рвезе частьышке служитлаш толеш, илаш да илаш веле, но… 16 шагат гыч чылажат унчыли кумыкталтын!
22 июнь 4 шагат эрдене – фашист-влакын «Центр» группировкышт ваштареш
икымше бой. Командований Хорошавиным Москва-Варшава шоссе деч мӱндырнӧ огыл шогышо левофланговый ДОТ-ыш колтен. «Оружий да пулемет-влак ямде огытыл. Колышо, сусыргышо да контуженный салтак-влак кият. Атак почеш атакым тарватыше тушман ваштареш лӱйкаленна. Амбразур гыч нимат огеш кой, йырваш шикш, шӱлаш ок лий. Мый пулеметым ДОТ гыч шӱдырен луктынам, боеприпас пытымеш лӱйкаленна. Кумытын гына илыше кодынна». (Книга гыч).
Туге кредалыныт, мланде чытырнен! Пудештме йӱк шыпланымым колын, мемнан-влакын чакнымыштым умыленыт. «…Немыч-влак мемнан пулемет гыч лӱйкален ынышт керт манын, кӧгӧнжым мландыш уренам, вержым шарнен кодаш тыршен, комсомол билетемым уренам, вара меат чакнаш тӱҥалынна…». (Книга гыч).
1941 ий 1 июльышто Иван Хорошавин пленыш логалын. «Чакнымына годым, окружений гыч шкенан-шамыч деке лекташ тӧчен, чодыра да куп гоч (100 км чоло) каенна да Белосток олаш миен шуынна. Саргурал (вооружений — авт.), кочкыш деч посна, нимогай связь уке, мемнан-шамыч кушто улмым палыде каенна, чыла вере немыч войска, ме засадыш логалынна, мемнам уржа пасушто кученыт, немыч салтак-влак куржын толыныт. Кычкыралыныт да автоматышт дене куш кайышашым ончыктеныт. Лӱэн пуштыт? Плен?» (Книга гыч.)
Пленыште 4 ий да 45 йӱд-кече орланен. Кыреныт, ӱмбакышт пийым колтеныт, кузе моштеныт, туге мыскыленыт. Эсогыл лӱмыштым мондыктареныт! Иван Афанасьевичын военнопленный номерже 8805 лийын.
Кузе чытен лектын? Мо тудым колымаш деч утарен? Книган редакторжо, авторын йолташыже Александр Алеев шке шонымашыжым радамлыш:
– Ты шотышто икмыняр фактым ончыктыман. Шарнымашыште возалтын: «Частьш толын шумеке, дежурный вераҥаш, илыме верым ончалаш да шочмо марте каналташ каласен. Командир-влак да личный состав гыч шукынжо увольненийыште лийыныт, дежурный состав гына кодын. Представлений, рото еда шеледымаш да моло организационный йодышым шочмылан, 1941 ий 23 июньыш, кусарыме». Самырык лейтенантым йӱдлан казармыште дневальный-влакын верышкышт, пырдыж воктеке, тӱрыш, малаш пыштеныт – тыге тудо бомбежко годым утаралт кодын.
Весе – пленыш логалме жапыште Хорошавин салтак вургем дене лийын, офицерский ни формым, ни удостоверенийым, ни оружийым налын шуктен огыл. Офицер улмыжым пален налыт гын, вик лӱен пуштыт ыле.
Икманаш, марий рвезе тувыран шочын. Тиде веле огыл, Иван Афанасьевич школышто тунеммыж годсекак пеҥгыде койыш-шоктышан, чоткыдо вий-куатан, патыр капкылан лийын. Архив документ почеш, 1938 ий 16 февральыште Горький олаште эртаралтше Всесоюзный студент таҥасымаште И.Хорошавин ече дене ӱчашымаште 7-ше верым налын. 2 пудан (32 кг) кирам кышкылтын. Чыла тидыже сар годым неле-йӧсым сеҥен лекташыже полшен.
Плен – манаш веле. Сар жапыште тушман кидыш кажне салтак логалын кертын. Тыгай пӱрымаш герой але герой огылым ок ончо. Автор книгашкыже РФ обороно министерствын 2005 ийысе данныйжым пуртен. Кугу Отечечственный сар годым немыч пленыште 4 миллион 560 тӱжем советский военнослужащий лийын. Мынярын илыше кодыныт да сар гыч пӧртылыныт – раш огыл. Историй гыч палена, концлагерьышке логалмек, тӱрлыжат лиеден: кӧ лунчырген колен, кӧ фашист велыш лупшалтын, а кӧ утлашак тӧчен. И.А.Хорошавин плен гыч кум гана куржын. «1941 ий 5 июльышто О.Мазовец гыч массовый побег лийын, 20.07.1941 кучалтын улына. 01.01–15.06.1942 жапыште Кальба олаште ж/д станцийыште пашам ыштенам, тушеч кумытын куржынна: Богданов И.Т. (Шернур район), техник Иван, но кучалтынна. Кумшо гана коктын куржынна — Дортмунд ола, кучалтынна». (Книга гыч.). Марий салтак 7 лагерьым эртен, кум гана куржын, 2 тюрьмаште да карьерыште, 2 штрафной командыште (кӱм пургед лукмо шахтыште) шинчен. Тунамат ик гана веле огыл «Кеч кум кечыжым илышаш ыле» манын шонен.
Презентаций годым Марий Эл тӱвыра министрын советникше Екатерина Серебрякова, журналист-краевед, библиографий книга-влакын авторжо, меръеҥ Валерий Мочаев, историй науко кандидат, Марий кугыжаныш университетын доцентше Алексей Ошаев шуко архивный материалым моштен да ӱшандарен кучылтмым палемдышт.
Книгаште – ятыр фотографий. Тошто снимке-влакым сӱретче Валентин Алгаев уэмден, книга комымат тудак ыштен.
– Лудын лекмекем, вик «Судьба человека» художественный фильм шарналте. Иван Афанасьевич пленыште улмыж годым илыше кодаш, тушманлан ӱчым шукташ да шочмо велыш пӧртылаш шонен. Тыгай ӱшан дене Сеҥымаш кечым вучен. Геннадий Иванович – ачажын достойный эргыже, – каласыш В.Алгаев.
Тыге книган тичмаш вуймутшо – «Три дня бы прожить… Пӱрымаш» шочын.
Шочмо Марий кундемыш И.А.Хорошавин 1945 ий 24 октябрьыште, 6 ий гыч, толын. РФ ФСБ (КГБ) Омск областьысе управлений гыч архив справке: «В списке репатриированных советских граждан, прошедших фильтрационную проверку в ПФЛ №232 (Франкфурт-на-Одере, Германия) и 30.09.1945 г. автоколонной №61 направленных на Родину в Марийскую АССР значится Хорошавин Иван Афанасьевич, 1921 г.р., прибывший из ПФЛ №252 (Магдебург, Германия). Основание: ф.67, оп.267, д.314, л.202. Начальник подразделения С.И.Познахирев».
1945 ий 15 ноябрь гыч Иван Афанасьевич Кугу Руял шымияш школышто туныкташ тӱҥалын. Тушкак туныкташ толшо Мария Ивановна Ёлкинам (Киров область Уржум район Малое-Адово ял гыч) вашлийын, 1947 ийыште ешым чумыреныт. Нунын 8 икшывышт шочын, но кумытынжо изинекак черланен коленыт.
Иван Афанасьевич неле-йӧсым чытен илен лектын. Но тыныс илышыште тудым йӧршын вес орлык вучен. Шӱм-чон орлык. Тӱрлӧ семын шыгыремдылыныт, мыскыленыт, ласкан илаш эрыкым пуэн огытыл. Чоген, тӱрлӧ вере шоя доносым возкаленыт. Допросыш ӱжыктен йодыштыныт. Родо-тукымыштыжат «Мый фронтышто вӱрым йоктаренам, а тый немыч пленыште шылын шинченат» манын сотарен-титаклен ойлышо лектын. Пленыште лийынат гын, тугеже тый предатель улат – ту пагытыште тыгай шонымаш чумыр эл мучко шарлен.
Чытен кертде, Хорошавинмыт 1963 ийыште Оршанке районысо Пуял-Орловко ялыш илаш кусненыт. Пиал воктенак улмыла чучын… Но 1964 ий 26 декабрьыште Иван Алексеевичын шӱмжӧ кырымым чарнен. Тудлан улыжат 42 ий лийын! Еш уэш Кугу Руялыш пӧртылын, а аваштым Шернур районысо Окулово ялысе школыш туныкташ колтеныт. 1966 ийыште Немда эҥерым вончышыла тудо вӱд йымак шуҥгалтын. «Илымем годым иктымат интернатыш ом пу» манын, 72 ияш ковашт, Анна Федоровна Ёлкина, вич икшывым да ашнаш налме ӱдырым йол ӱмбаке шкетын шогалтен.
– Тиде книга сылнымут литератур огыл, тудо документ-влак негызеш возалтын. Шӱм-чон вошт колтымо книга. Чаманаш логалеш, 50 экземплярым гына савыктыме. Но, мыйын шонымаште, тиде книга школ да ялысе библиотекылаште лийшаш, самырык-влаклан лудаш темлыман, – каласыш Марий Турек кундемын чолга шочшыжо, краевед Вера Сорокина.
… Илыш кеч-могай лийже, чын эре сеҥа. «Восстановить в офицерских званиях и считать уволенным из кадров Советской Армии – лейтенанта Хорошавина Ивана Афанасьевича, бывшего командира пулеметного взвода 85 стрелкового полка 100 стрелковой дивизии с 25 сентября 1945 года» – возалтын Приволжский военный округын войскаже-влак дене командующийын 1959 ий 2 сентябрьыште лукмо 0167э №-ан приказыштыже (личный состав). И.А.Хорошавин «За победу над фашисткой Германией» медаль дене наградитлалтын.
Л.СЕМЕНОВА
