Патырлык
Лӱддымӧ ошкыл – тараныш каен!
Морко район Кугорнӱмбал Шале ялын 23 ияш эргыже Иван Григорьевын тыгай ошкылым ыштымыжлан эрла – 80 ий
Кызыт мемнан эллан пеш тургым жап. Чекна воктене угыч нацизм тӱча ылыжмылан, эллан лӱдыкшӧ лиймылан кӧра Украиныште военный вий дене спецоперацийым тӱҥалаш логалын. Тидлан верчынак уло Касвел мемнан ваштареш шогалын. Украинылан полшышаш верч, шонеда? Но тусо пачемыш пыжашыжым тудак ылыжтен огыл мо? Тудак экономике санкций дене элнам лунчырташ тӧчыш. Шот ыш лек гын, ынде нацист-влаклан сар куралым шуко пуымо дене эҥгекым ыштынеже. Туге лектеш, ме кызыт Украина гоч уло Касвел дене кредалына.
Тыге иктешлен ойлаш мыйым газетын лудшыж дене каҥашымаш таратыш. Тудат тыгаяк шонымашан. Но тидлан верч веле огыл тудо, Морко район Азъялын шочшыжо И.Е.Алексеев, редакцийыш толын – ончычсо сарын кочыжо кызытсе кредалмаш верч вургыжмо шӱлышеш тышке конден.
Иван Егорович ялысе школ деч вара Звенигово технический училищым тунем пытарен. Нунын 25 еҥан группыштым направлений почеш тӱрыснек Колымо-Индигирский эҥер пароходствыш колтеныт. 16 еҥым Колыма, а 9 еҥым Индигирке эксплуатационный участкылашке налыныт. Но илен-толын Колымаште кок еҥ кодын: икте судоходный инспектор лийын, весе пассажир теплоходышто пенсийыш лекмыж деч ончыч капитанлан ыштен. А Индигиркыште – улыжат икте, Иван Алексеев. Ончыч механиклан, вара капитан-механиклан, а мучаште портын начальникшылан тыршен. Тазалыкше начарештмылан кӧра гына 1990 ийыште Якутий гыч республикыш пӧртылын. Тыште Медведево район Руэм администрацийыште пенсийыш лекмешкыже ыштен.
– Тыге манаш лиеш: мый илышемын кугу ужашыжым теҥыз да эҥер граждан флотышто пашам ыштен эртаренам, а чӱчӱэм Иван Григорьевич Григорьев – военный юж флотышто. Но, чаманен каласаш логалеш, тудын ӱмыржӧ кӱчык лийын, – каласыш Иван Егорович. – А вет авам Екатерина Григорьевна сареш рвезынек вуйжым пыштыше шольыжым чаманыме шот денак мылам тыгай лӱмым пуэн. Авам 1910 ийыште, чӱчӱэм 1919 ийыште Морко район Кугорнӱмбал Шале ялыште шочыныт. Иван Григорьев Азъял школ деч вара Йошкар-Оласе рабфакыш тунемаш пурен. Авамын ойлымыж почеш, пеш весела да поро чонан рвезе лийын, йочам йӧратен. Римма акамым, изим, кидыш налын, кӱшкӧ кышкылтеш ыле, манмыжым шарнем. Рабфакыште тунеммыж годымак Н.Бабушкина лӱмеш аэроклубыш коштын. Самолёт дене чоҥештылаш тунемыныт, парашют дене тӧрштылыныт. Аттестаций годым чоҥештылме техникым кузе шуктымыжым утларакше «отличнын» акленыт да ВВС школыш темлымашым пуэныт. Но тудо, рабфак образованийым налмеке, Азъял школыш пӧртылын да туныкташ тӱҥалын. А чонжо тугак чоҥештылаш ӱжын. Сандене кум тылзе гычак 1940 ий апрельыште Ростов областьысе Батайскыште верланыше А.Серов лӱмеш военный авиашколыш пилотлан тунемаш каен. Тунем пытарымекыже, 1942 ий шыжым сарыш логалын. А икмыняр жап гыч колымыж нерген увер толын.
Колымо кагаз кунам толмым, тушто мом возымым Иван Егорович, мутат уке, ок пале, вет шкеже 1942 ий мучаште шочын. Ты шумлык аважын каласкалымымат ок шарне. Сандене чыла тиде тугак палыдыме кодын кертеш ыле. Но ты рашдымылык тудын чонжым эреак туржын. Сандене ныл ий ончыч Россий Федераций Обороно имнистерствын рӱдӧ архивышкыже йодмаш дене лектын. Тушеч 2018 ий 12 сентябрьыште колтымо архив справкым налын. Справкыште тыге возалтын: «1941-1945 ийласе Кугу Отечественный сар жапыште Совет Армийын сержантше ден салтакше-влакын пӧртылдымашын йоммыштым шотлымо документ почеш, 13-шо воздушный армийын 286-шо истребительный авиаций полкшын пилотшо, старший сержант Григорьев Иван Григорьевич, 1919 ийыште Марий АССР Морко район Шале ялсовет Б.Кулеялыште шочшо, 1940 ийыште аэроклуб гоч (тыге возымо документыште) шке кумылын призыватлалтше, 1942 ий 9 ноябрьыште увер деч посна йомын (бойыш чоҥештыме район ончыкталтын огыл)».
Но вара туштак 286-шо авиаций полкын личный составше 1942 ий январь гыч 1943 ий июнь марте мыняр чӱдемме нерген книгаште тыге ончыкталтме нерген возымо: «Григорьев Иван Григорьевич, старший сержант, пилот … 1942 ий 9 ноябрьыште боевой заданий гыч пӧртылын огыл». Туштат могай районышто кредалме нерген увер уке.
Авиаций полкын 1942 ий 9 ноябрьысе боевой действий журналыштыже возымо гыч гына рашемын: «… Ладога ер кундемыште ПС-84 ныл бомбардировщикым ужатен кайыме годым Ме-109 куд мессершмидт дене юж сӧй лийын. Кокытшым волтен шуымо. Заданий гыч … Григорьев (инициал ден воин званий ончыкталтын огытыл) … пӧртылын огытыл».
Авиаций полкынак 1942 ийысе боевой пашаж нерген отчётышто тыге палемдалтме нерген увертарыме: «И-16 кок да И-153 ныл истребительлам ушен шогышо мемнан группо Плехановысо аэродром гыч ПС-84 кум бомбардировщикым ужаташ чоҥештен. …Шоласе кок И-153 (… да ст. серж. Григорьев (инициал ончыкталтын огыл) шолашкыла савырненыт да ваштарешла атакыш каеныт. …Атаке деч вара нуно пурлашкыла савырнен каеныт (тетла нуным ужын огытыл). …Сӧй Ладога ер сер воктене пытен. …Кок И-153 сӧй заданий гыч пӧртылын огыл (ик И-153 экипажын ерыш шуҥгалтмыжым ужыныт)».
– Шоласе кок И-153 ваштарешла (лобовой) атакыш каеныт манын возымо. Колымекышт, нимогай наградым пуаш палемден огытыл мо? – йоде шым керт.
– Палемдат гын, архив материалыште ончыкталтеш ыле. Тунамсе эн неле пагытыште мыняр тыгай лӱддымӧ герой-влак (мый, нимыняр кокытеланыде, тыге ойлаш тоштам) лийыныт. Нуно палыдыме герой лийын кодыныт. Вет тиде чынжымак геройло ошкыл – тараныш каяш. 23 ияш рвезе (тудлан улыжат тынаре лийын) тунам мом шонен кертын? Вет нуно шинчаора колымашке каеныт. Лӱйкалышаш комплектышт кодын огыл гын, паленыт, мо нуным вуча. Тушманым пытараш ик йӧн гына кодын – тараныш каяш. Тиде сӧй Ленинград блокадыште улмо эн неле пагытыште лийын. А блокаде 1944 ий марте, 900 сутка наре, шуйнен, – вургыжшо кумылын пелештыш Иван Егорович.
Тиде справкыштак сержант (документыште воин званий тыге ончыкталтын) Иван Григорьевын фотографиян личный делаже да послужной картыже РФ Обороно министерствын рӱдӧ архивыштыже аралалтме нерген увертареныт. Кычалше еҥын родо кылым пеҥгыдемден ончыктыман документше негызеш нине документын копийыштым колташ лийме нерген ушештареныт. Нунымат Иван Егорович йодын налын кертын. Нине документ гоч ме Иван Григорьевын Йошкар-Оласе аэроклубышто, вара Батайскысе военный авиашколышто кузе ямдылалтмыже да чоҥештылмыже, пилот мастарлыкым кузе куштен толмыж нерген пален налын кертына. Кеч-куштыжат тудо шкенжым шотан, тыршыше да шкеж деч пеҥгыдын йодшо семын ончыктен. Пеҥгыде улмыжлан кӧрак тыгай лӱддымӧ ошкылым ышташ тоштын.
Чаманен каласаш логалеш, тудлан шке йочажым акажын шочшыж семынак кӱшкӧ кышкылташыже пӱрен огыл. Да тулан жапыште тидын нерген шоналташат жапше лийын огыл. Но тудо шке ача-аваже, акаже-шольыжо-влак, нунын шочшышт нерген шонен, элна верч йӱлен, тыгай ошкылым ыштен. 23 ияш (1942 ий 9 ноябрьыште) тудо илыш гыч каен. А эрла тидлан 80 ий темеш. Теве молан Иван Егорович редакцийышкына толын – тидын нерген газет гоч каласаш, геройло ошкыл награде дене палемдалтде кодын гын, кеч тыге палемден кодаш кӱлешлан шотлен. Да тидлан веле огыл…
– Кодшо курымышто фашизм ваштареш кредалмаште ме мыняр еҥым, тыгаяк мыняр самырык сарзым, йомдаренна. Ынде у курымышто нацизм ваштареш мыланнак кредалаш логалеш. Тунамат, а кызыт поснак военный авиацийлан, ракетный войска ден артиллерийлан эн кугу сомылым шукташышт перна. Да, мутат уке, мемнан салтак ден офицер-влаклан, нунын чытышыштлан вуйнам савена. Юмо аралыже нуным да сеҥымаш дене илыше пӧртылаш полшыжо! – каласыш Иван Егорович, да мыланнат тидым пеҥгыдемдаш гына кодо.
Юрий ИСАКОВ.
Снимкылаште: И.Григорьев; И.Алексеев чӱчӱжын личный делажым ончыкта; теве тыгайрак И-153 истребитель дене чоҥештылын И.Григорьев.
Авторын да интернет гыч налме фото
