Тиде кундемыште, Дагестан Республикыште, иктаж-кунам лиям манын, нигунам шонен омыл. Санденак тудо палыме да палыдыме лийын.
Палымыже кузе. Школышто географийым тунемме годым Кавказ курыкын сӱретшым, тушто «Кавказский хребет» манын возымым ала-молан поснак шарнен кодынам. «Сӱретыштак тыгай кугун ончыкталтын гын, тугеже чынже дене эшеат кугу, очыни» манын шоналтымемат ала-молан чотак шарнен кодынам. («Ала-моланжым» вара умылтарем). Соцкыллаште еҥ-влакын Кавказ курык коймо верыште войзалтме фотографийыштым ужын, мыят семынем ик гана веле огыл шоненам: «Эх, мыят тушко миен толшаш, тудым шке шинча денак ужшаш ыле!»
Вес гана Дагестан дене Йошкар-Олаште иктаж лу ий утла ончычак тӱрлӧ калыкын Национальный кочкыш фестивальже эртаралтме годым лишкырак палыме лийме. Тунам тиде мероприятийла гыч репортажым мый возенам ыле. Фестивальлан Дагестан ик эн сайын ямдылалтын. Тиде республикын землячествыжын еҥже-влак мероприятийыш Дагестан гыч ик эн чапланыше мурызыштым лӱмын конденыт! А могай поян деч поян ӱстелым ямдыленыт ыле?! Ме, уна, аклыше жюри еҥ-влак, иктым кочкын пытарен шуктенат огынал, весым конденыт. Адакшым иктыже весыж деч тамле да ойыртемалтше лийын. Лач туштак икымше гана «Долмам» кочкын онченам. Вараже тиде кочкышым палымем ик конкурсышто эсогыл сеҥашат полшен! Теве кузе!
«Ала-молан» шотышто. Мыйын илышыштем шуэн огыл тыге лиеда: иктаж-кӧ але иктаж-мо дене икымше гана палыме лиймаш ушешем чот кодеш гын, тиде айдеме илышыштем чот кӱлешан лиеш. Вер шотыштат тыгак: тудын дене уэш «вашлийына».
Шонымашем шукталте!
Пиалешем, тений кеҥежым шонымашем шукталте: июнь тӱҥалтыште мый кугу курыкан тиде сӧрал кундемыште, Дагестаныште, лийым! Лишыл еҥем ончыч Египетыш каяш темлыш. «Тушко тений ынем кай» манын, тореш лийым. «Айда тугеже Дагестаныш миен толына», – мане. «Тушко каем!» – шканемат вучыдымын, ик секундат шоныде, вашештышым.
Тыге март кыдалнак ик туроператор гоч Дагестанын рӱдолаштыже, Махачкалаште, отельым ойырен нална да бронироватлышна, а 8 июньышто самолет дене чоҥештышна.
Аэропорт гыч трансфер дене мемнам отельышкына чапле иномарке минивен машина дене наҥгайышт. Ола кугу, адакшым каныш кече ыле, сандене миен шумешкына Махачкалам тореш-кутынь кудалышт савырнымеке, тудым пӱтынек ужмылак чучо, паледа!
Унагудо
Кум шагат наре гыч отельышке толын шуна. Рекламым ышташ огыл манын, лӱмжым ом возо. (Иктаж-кӧлан кӱлеш лиеш гын, йыҥгыртен йодса – каласем). Тудо моткоч мотор улмаш! Могай улмыжым такшым интернетыште фотографийлаште онченна ыле. Но чынже дене ужмеке, кудывечылан ойырен налме кумдык эшеат келшыш. Тудым тӱрлӧ статуэтке дене сылнештарыме. Отельын кӧргыштыжат тунар мотор! Уке, тунар чапле! Лифт пуйто шӧртньӧ гыч ыштыме. Номер-влак путырак кумда улыт – 62 ала 64 квадрат метр! Унагудым ӱмаште гына чоҥеныт, сандене чылажат у, яндар, жаплан келшыше да сӧрал.
Кузе номерыш вераҥна, лишыл еҥем туге Каспий теҥызым ончалаш миен толаш тарваныш. Мый чытышым. Чыным ойлаш гын, корно деч вара нойымемла чучын. Пӧртылмекше, мо кузе нерген кумыл нӧлтын радамлын каласкалыш. Кеч эрлашыжым эрдене тушко пырля кайымеке, шкеат чыла тидым ужым: посна еҥын кум отельыштыже (иктыже – мемнан илыме) каныше-влаклан теҥыз воктене кумдыкым авырен налме. Тыге тушто ме гына йӱштылын кертынна. А молын толаш кумылышт лийын гын, тидлан кажне гана 500 теҥгем тӱлаш кӱлын. Теҥыз деке волымо годым кумшо отель гоч эртыме. Тудын кумдыкшымат моткочак сӧралын сылнештарыме. Туштак кафе, тидым-тудым ужалыме ларёк, моло улыт.
Тиде посна еҥже – отель-влакын озашт, канымына годым отпускышто лийын ала-мо – кече мучко чӱчкыдынак мемнан илыме отельыште ужынна. Эр кочкышым ышташат лачшымак мемнан деке кочмыверыш толеден. Ала пелашыже тушто пашам ышта да сандене? Икманаш, ме палыме лийын шуктенна да сай палымына семын мутланенна. Кеч тудо Махачкалаште изи огыл должностьым айла. Туге гынат тунар проста! «Мый кӧ улам! Мый тыште оза улам!» манмыже ик ганат палдырнен огыл. Мӧҥгешла, тыматлын мутланен, пелашыж дене коктын тусо сыра, мӧҥгыштӧ шке ыштыме йошкар арака дене кажне кастене сийленыт.
Махачкала
Теҥыз деке канаш кайымеке, палыме-влак шемемше коваштан пӧртылмым вучат. Но ме гын Каспий серыште кече йымалне «когарген» кияш тушто лийме 9 кече жапыште улыжат кум кечын эрдене да кас велеш ик шагатат пеле утларак жапым веле ойыренна. Туге гынат такшым теҥыз воктеч канен толшылак койына…
А утларак жапыштыже экскурсийлашке коштынна. Толмо кечынак машина дене Махачкала мучко кудалышт эртенна гынат, эрлашыжым теҥыз деке миен толмеке вигак рӱдола мучко йолын коштмо экскурсийыш кайышна.
Тиде ола, тудын ойыртемалтше верлаже-влак нерген кужун каласкалаш лиеш. Теве экскурсийыш погынышо группо дене вашлийшаш вер марте такси дене кайыме годымак илалше пӧръеҥ-водитель гид семын шуко каласкалыш, тӱрлӧ памятникым, паркым, театрлам ончыктыш. Вараже гид нуно да ятыр моло нерген радамлын кум шагат каласкалыш! А мый кӱчыкын палемден кодаш тыршем.
Погынымо вернаже чапланыше поэт Расул Гамзатовын памятникше воктене ыле. Ме коктын тушко ик эн ончыч толын шуыннат, тудын воктене тыгеат, тугеат фотографироватлалтна. Вараже толын шушо моло еҥ-влакат тидымак ыштышт. Вет ме иктаҥашрак лийынна да шке жапыштыже школышто тудын почеламутшым наизусть тунемынна. А кӧ огеш пале Р.Гамзатовын почеламутшылан возымо «Журавли» мурым, тусо корнылам: «Мне кажется порою, что солдаты, с кровавых не пришедшие с полей…»?
Умбакыже эше Дагестан гычак кок чапланыше поэтын Сулейман Стальский ден Абуталиб Гафуровын памятникыштым ужна. Нуным Дагестанысе МВД-н зданийже ончылно аллейыш 4 ий ончыч веле 4 августышто вераҥденыт. Нуно теҥгылыште пуйто мутланен шинчат. Мыят творческий айдеме уламыс, сандене, коклашкышт верланен, «мутланашышт полшышым» да войзалтым (снимкыште).
Аллей воктенак Правительстве пӧрт, Медицине институт, олан администрацийжын зданийышт верланеныт. Йошкар-Олаште семынак кучем орган оралте-влак ик тураште улыт.
Гид, ойлышым, тӱрлӧ театр деке намиен коштыктыш, ожно верысе ик поян еҥын шке ешыжлан чоҥымо корабль сынан пӧртшымат ончыктыш. Тиде веле мо? Пуртенак лукто! Кеч тудо кызыт тӱшкагудо, да пӧлемлаште еҥ-влак илат.
Каспий теҥыз декат лишемна. Лач тудын каласкалымыж гычак шукынжо пален нална: тиде чынже дене теҥыз огыл, а ер улмаш! Чот кугу улмыжлан кӧра теҥыз маныт.
Махачкалаштат Москвасе Арбат гай чапланыше урем уло. Тушко марлан кайышашлык ӱдыр-шамыч шкеныштым каче-влаклан ончыкташ, а рвезе-шамыч ончыкылык пелашыштым ойырен налаш палыме лияш коштыт. Тидым ышташ йӧнанрак лийже манын, уремысе кафе-влак икте воктенак весе улыт.
Ты уремыштак Дагестанысе Писатель-влакын ушемышт верланен. Тудын воктечат мый, ну, кузе чарналтыде эртен каен кертынам?! Войзалтым, конешне!
Тиде олаштак уло Европылан эн кугу Рӱдӧ Джума-мечетьым почыныт. Тудым Турций гыч мастер-шамычын полшымышт да ты эл гычак ик поян ешын оксам ойырымыж дене Стамбул оласе чапланыше «Голубая мечеть» сынаным чоҥеныт. Ты пашам 1991 ийыште тӱҥалыныт, да мечетьым 1997 ийыште торжественно почыныт.
Тушко гид мемнамат пуртен лукто. Тиде вес религий гынат, садак, кӧргышкыжӧ пурымеке, чоным куан да кугешнымаш кумыл авалтен. Вет мый тунам мечетьыш илышыштем икымше гана пуренам да вигак – эн кугушко! Тудо моткочак кумда, йоҥгыдо да сӧрал. Мемнан мийыме годым мечетьыште кӱварыш шарыме ковер ӱмбалнак пӧръеҥ-шамыч верын-верын коштыт, шинчат, эсогыл кият ыле. Ӱдырамаш-шамычат койыч. Тушко пурымо деч ончыч йолчиемым кудашман да кужу тувырым чийыман. Нунын йӱлашт почеш, шукынжо палена, ӱдыр, ӱдырамаш-шамычын кидкопашт ден чурийышт гына койшаш. Тетла нимо! Ме тыгайлан тунемын огынал, адакшым уремыште 30 утла градус шокшо ылят, кужу вургемым чиен, ӱпым кораҥдыл шогылтын, ноен да ялт пӱжалт пытенна! Санденак вес ганаже вес олалаште лийме годым… Йӧра, тидын нерген – вес номерыште.
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо
