(Умбакыже.) Вес олаласе мечетьыште лийме нерген вес номерыште возем манынам ыле. Такшым лиешак, но эше весыште. Молан манаш гын экскурсийыш черет шот дене кушко да кунам мийыме радамым эскерынем, уке гын тугакшат Махачкалаште лийме нерген ончыко пурен каласкаленам.
Рушарнян Дербентыш мийышна. Чыным ойлаш гын, тушко варарак каена манын шоненна ыле. Санденак каныш кечын эрдене Каспий теҥыз серыште шыратен киена манын, тушко тарванышна. Но корнышто ваштарешна толшо шем «Лексус» чарналтыш, да тудым виктарыше пӧръеҥ мутланаш тӱҥале:
– Теҥыз деке каеда?
– Туге, – вашештышна.
– А те Дербентыш миенда? – йодо.
– Эше уке, – ойлышна.
– Ала мый тендам намиен коштыктем? Машина, шкеат ужыда, комфортан, кондиционеран. Адакшым чылаже нылытын веле лийыда, тугеже йӧнан лиеш, да Дербентыш писынрак кудалышт толына. Шоналтыза. Вара йыҥгыртыза, – темлыш да визиткыжым шуялтыш.
– Йӧра, – ойлышна да умбакыже корнынам теҥыз велыш виктарышна. Иктаж кум-ныл ошкылым ыштен шуктышна, саде машина мемнам поктен шуо да пӧръеҥ темлыш:
– Ала тачак миен толыда, молан манаш гын Дербентыште пеш мотор музыкальный фонтан уло. Но тудо шуматкечын да рушарнян веле пашам ышта. Санденак каныше-шамыч тиде олашке лач нине кечылаште каяш тыршат. Шоналтыза. Каяш тарванеда гын, йыҥгыртыза.
Машина кудале, а ме ваш ончална да каҥашаш тӱҥална: вес рушарнян мӧҥгеш тарванена. Тыге гын, шуматкечынат тушко огына кай, уке гын кужу корно деч ончыч каналтен огына шукто. Тугеже таче каена – мутланен келшышна. Но каена гын, отель деке мемнам 10 шагатлан налаш толаш сӧрышт. Шагатыш ончална – 9 шагатат пеле! Туге гынат ме садак мӧҥгеш ышна савырне, а теҥыз деке «саламлалташ» миен толна. Вара писын гына отельыш ошкылна, погынышна да машина толмылан уремышкат лектын шуна!
Машинашке пурен гына шична, почешна вес машина писын гына кудал тольо да чарнен шогале. Тушеч пӧръеҥ лекте, да водительна дене коктын уремыште ӱчашаш тӱҥальыч. Амалже – толмо икымше кечын кастенак тудо, почеш кудал толшо, мыланна кушко-кушко экскурсийыш наҥгаен кертмыж нерген ойлыш. Ме тудланат «шоналтена» манын ойленна ыле. Но тудыжо ала вес каныше-шамыч дене луген, ала ты кечын Дербентыш тудын дене пырля каяш сӧренна манын умылен – икманаш, мемнан верч кок пӧръеҥ изиш ышт кредал! Ме могай мутланымаш лийме, мемнам ты пӧръеҥын вучыдымын вашлиймыж, кутырен савырен кертмыж нерген радамлын умылтарышна да иже лыпланен кудале. Дагестаныште кызыт туризм эше вияҥеш веле, сандене кажне еҥже, манмыла, «на вес золота!» Турист кӱшеш кажныже оксам шукырак ыштен налнеже, очыни. Вет торарак экскурсийлан ик еҥлан эн шагалже 3000 — 3500 теҥгем тӱлыман.
Тарванышна. Пел корнышто кочкаш шогална. Кафен лӱмжак могай ыле – «Стамбул»! Тушто икмыняр тӱрлӧ национальный кочкыш дене сийлалтна. Келшыш. Поснак «чуду», кугу когыльо, кумылым савырыш. Тудын кӧргыжым ала-мо гычат ыштат. Ме шыланым йодна. Тудо чот тамле ыле!
Водитель гид сомылымат шукташ сӧрен, но тидым чылт кӱлеш семынак шуктыш манын каласен огына керт. Тудо утларакше «шола велне Избербаш ола коеш, пурла велне виноградник-шамыч улыт…» манме дене веле гаяк серлагыш. Эсогыл теҥыз гыч серыш луктын пыштыме кугу самолет гай чапланыше «Лунь» экранопланым ончыкташат ыш наҥгай, а ме шке семын веле ончен, фотографироватлен, воктекыже шогалын войзалтын толна. Тылеч ончыч лач машинаштыже интернет дене «Лунь» нерген документальный фильмым ончыктыш. Сандене иктаж-кӧ иктаж-кунам ты кундемыш тарвана гын, тушто экскурсийыш кӧ дене кайышашым чот сайын ойырен налза. Ме гын Дагестаныш могай туроператор гоч миенна, тылеч вара вес экскурсийлашке тудын турагентствыж гочак гына каенна. Кеч верысе «гид-шамыч» тидлан чотак ӧпкелалтыныт ыле.
Корабль нерген кӱчыкын ойлаш гын, тудын нерген википедийыште тыге возымо: «Лунь» – советский ударный экраноплан—ракетоносец. Тудо вӱд ӱмбалсе корабль-влакым пытараш ышталтын. Кужытшо – 73,8 метр, кӱкшытшӧ – 19,2, шулдыржо-влакын кужытышт 44 метр, тӱрыс кумдыкшо – 550 кв.метр. Тӱҥалтыште элыштына чылаже 8 тыгай ракетный корабльым чоҥаш палемденыт улмаш, но окса чӱдылык жап толын шумылан да пешыжак огыл келшен толмыжлан кӧра тетла иктымат ыштен огытыл. Тиде кораблят кужу жап теҥыз пундаште киен. Икмыняр жап ончыч гына серыш луктыныт да рӱдаҥаш тӱҥалше тиде ракетоносецым турист-шамычлан ончаш темлат.
«Лунь» деке корно Дербент гоч эрта. Тиде амал дене уэш тушко пӧртылна, да водительна мемнам вигак ты олан эн чапланыше, ойыртемалтше да сылне верже деке – «Нарын-кала» крепость деке – кондыш. Тудо ЮНЕСКО-н тӱнямбал наследийже радамыш пура. Теҥыз ден курык коклаште верланыше тиде крепость тусо калыкым да вуйлатыше-шамычым весе-влакын кержалтмышт деч шке жапыштыже чотак арален.
Йӧра кеч тушко пурымаште гид вашлие да пӱтынь кумдык мучко экскурсийым эртарыш. Вот тиде гид гын гид ыле! Шагат наре жапыште тудын каласкалымыж гыч мом гына пален ышна нал?! Эх, жал, тыландат чыла ойлымыжым возаш йӧн уке. Такшым, лучо крепостьым шке шинча дене ужаш, молан манаш гын тудын сӧраллыкше, кумдыкым кызыт тӱрлӧ пеледыш, пушеҥге да кушкыл-влак дене кузе моторын сылнештарыме, ожнысо монча, хамам, титакан еҥ-влакым петырыме верла, вӱдым аралыме кумдык, моло могай ойыртемалтше вер-влак улыт – тидым «сӱретлаш» мутымат муаш йӧсӧ!
Чыла нерген гаяк каласкалымекше, гидна фотографироватлалташ утларак келшен толшо верлам ойлыш. А ик вер нерген поснак палемдыш:
– Дагестаныш толмыж годым Владимир Владимирович Путин Нарын-кала крепостьыш ты вер гыч пурен (кидше дене тиде велыш ончыктыш). Сандене теат тудын тураште войзалтса. Тек тудын веле огыл, тенданат ты вер гыч фотографийда лиеш.
Конешне, ме тыгак ыштышна! Да эше кужу жап тӱрлӧ верлам сниматлен коштна.
Крепость гыч лекме да кужу-у тошкалтыш дене волымына жаплан эркын рӱмбалгашат тӱҥалын ыле. А курык коклаште улмылан кӧра Дагестаныште кече курык шеҥгеке кая, да уремыште 19 шагат деч вара пычкемышалтешат!
Ты вер тураште кудалыштше да шогышо, товатат, шӱдӧ наре машина коклаште шкенаным пыкшерак кычал мумеке, тушко куанен пурен шична. Но водитель мыланна эше 5 минут наре жапым пуышат, кумдыкым ончен савырнышна. Крепость деке кӱкшака верыш кӱзымӧ годым шекланен огынал, а волымо годым ужна: тушто урем-влак тунар чот аҥысыр улыт! Тиде вигак «Бриллиантовая рука» фильмыште Никулин ден Мироновын йомын коштмо уремлаштым ушештарыш! Ну, ялт тугаяк улыт!
Пытартышлан ме моткочак моктымо саде музыкальный фонтан деке миен шуна. Тудо кумда да сылнын сӧрастарыме паркыште Каспий теҥыз тӱрыштӧ верланен. 20 шагатлан чӱкталте. Чынак, мотор: тӱрлӧ сем почеш вӱд тӱрлӧ семын «кушта» – нӧлталтеш, волен кая. Тек тудым чоҥышо-влак нелеш огыт нал, но Сочиште, Олимпийский городокышто, ужмо тыгай фонтан моторрак ыле гай чучеш …
(Умбакыже лиеш.)
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо
