(Мучаш. Тӱҥалтышыже 48, 50-ше, 52-шо №-ан газетлаште.)
Сулакский каньон
Пытартышлан экскурсий дене Сулакский каньоныш миен толна. Чыным ойлаш гын, тушко каяш тарваныме деч ончыч семынем шоненам: «Туштыжо мом пеш ойыртемалтшым ужаш лиеш? Ну, кӱкшӧ курык коклаште вӱд йога. Тыгайжым Абхазийыштат ужынам». Йоҥылыш лийынам улмаш. Тиде экскурсий ушешем тӱрлӧ денат эн чот шарналт кодын!
Палдарыме семын ойлаш гын, каньон Сулак эҥерыште верланен да санденак тыге маналтеш. Тудо америкысе кумдан чапланыше Большой каньон дечат кугу. Тыгак Европышто эн келгылан шотлалтеш – тудо 1920 метрыш шуэш. Кужытшо – 53 километр. Тушко микроавтобус дене кудалме годым корнышто пӧръеҥ гид ты вер нерген ятыр каласкалыш.
Икымше чарналтышна каньонышто Сулак эҥерыште катер дене коштмо вер ыле. Теве меат катерыш шична. Тӱҥалтыште эркын кайышна да чылажымат сайын ончышна, фотографийымат ыштышна. А мӧҥгешыже кузе толна?! Кок катерым виктарышыжат самырык пӧръеҥ улыт ылят, туге чымышт, икте-весыштым я моткоч лишне ончылтен каят, я пурлашке да шолашке туге кенета рульыштым пӱтыралыт! Молын кузе, ом пале, а мыйын гын, лӱдмӧ да изишакше, конешне, куаныме денат кычкырен-кычкырен, мӧҥгеш толын шумешке, логарем коршташ тӱҥалын, уло ӱнарем пытен ыле. Тушто адреналин сайын лекте.
Вес вер смотровой площадке ыле. Тыштыже шинчашке эн ончыч сӱанлан фотозоно семын сӧрастарыме лӱҥгалтыш логале. Тыгай верым эртен ошкылынжо ялтат от керт. Но, войзалташ шичмеке, лӱҥгалташыже лӱдыкшын чучо, вет тудым курык тӱрышкырак вераҥдыме. Чотрак лӱҥгалтет гын, чоҥештымаш могай шижмашым лукмым раш пален налынат кертат…
Экскурсийын программыж дене келшышын кечывал кочкышым ышташ мемнам форель рестораныш наҥгайышт. Мом ойлаш, чылажат тамле ыле. Эшежым воктенысе кумдыкымат, мутлан, лишнак улшо кафе ончылым, моторын сылнештарыме. А туристлан мо кӱлеш? Тыгай верла. Войзалташ.
Ынде корнына эше вес ойыртемалтше верыш шуйналте. Кок ий ончыч, 2022 ий июньышто, Сулакский каньонын кумдыкыштыжо у турист комплексым почыныт. Тудо «Пещера Нохъо» маналтеш. Мый, мутлан, икмыняр ий ончыч Афон пещерыште лийынам да тушко шым кай. А гид ойла: «Арам огыда кай. Тушто моткоч мотор. Адакшым, пиал шыгрыжалеш гын, ик курык гыч весыш канат дене «чоҥештышым» ужыда. Тудо тидлан оксам тӱла, а те шкешотан ешартыш аттракционым яра ончен кертыда». Уке, кутырен савырен ыш керт. Кеч тушко мийыше-влак, толмекышт, ты верым пеш моктышт. «Тугеже ала арам миен шым тол?» манын, вараже, чыным ойлаш гын, изиш ӧкынышым.
Сарыкум бархан
Каньон гыч пӧртылмӧ корнышто кугорно деч 25 километр ӧрдыжтӧ Сарыкум пустыне верланен.
«Кузе тыге лийын кертын: курык коклаште пустыне шочын шинчын?» – тиде йодыш, очыни, кажныжын ушыштыжо шочеш. Мемнанат тидым пален налме шуын да гид деч вашешташ йодна. Тидын шотышто тудо икмыняр легендым ойлыш, вара ученый-шамычын шонымашыштымат каласыш: иктышт миллион дене ий жапыште тышке ошмам мардеж пуэн конден, весышт воктене улшо курыклаште песчанник-шамыч шаланыме дене тыге лийын маныт.
Сарыкум Европышто эн кугу барханлан шотлалтеш. Тудо Дагестанысе заповедникыш пура да аралалтеш.
Тыште кумдан чапланыше «Белое солнце пустыни» фильмым сниматлыме нерген пален налмеке, Дагестаныш каяш ямдылалтме годымак тушко миен толына манын мутланен келшенна ыле. Кеч тушто кишке улмо нерген возымо изишак лӱдыктен. «Бархан Сарыкум является домом для более тысячи видов разных животных. По оценкам энтомологов на бархане обитает более тысячи видов дневных и ночных бабочек. В окрестностях бархана и у прилегающих к нему склонов хребта Нарат-Тюбе насчитывает около 170 видов птиц, среди которых очень много видов, занесённых в Красную книгу России. Из млекопитающих можно встретить ежа, барсука, волка, зайца-русака, мохноногого тушканчика, лисицу и летучих мышей. Также Сарыкум является домом для гюрзы – самой большой ядовитой змеи России, встречаются кошачьи змеи, ушастая круглоголовка, священный скарабей и другие виды животных», – возымо википедийыште. Но корнышто гидна лыпландарыш: «Кишке-шамыч шкешт еҥ деч шылаш тыршат, адакшым ме кӱшнырак ошкылаш тӱҥалына». Кузе «кӱшныракшым», конешне, тунам раш шым умыло, но моло дене пырля почешыже тарванышым.
Пустыне тӱҥалтыш деке миен шумеке, чыла рашеме: тушко кӱзаш ошма деч икмыняр метр кӱшкӧ кӱртньӧ тошкалтышым ыштыме. Тудо барханыш кӱзен шумешке наҥгая. А пустыньын кужытшо – 3 километр наре, кумдыкшо – 1175 гектар, кӱкшытшӧ – 213 гыч 262 метр марте. Но тошкалтышым туран огыл, а кадыртыл-кудыртыл ыштыме, сандене кӱзен шумешке ноен пытет! Арам огыл кажне савыртышыште шинчын каналташ верлам келыштарыме.
Кеч-кушко кӱзен шумеке, ала-молан тӧрштылмӧ шуэш – чоным тунар кугу куан кумыл авалта. Сандене тыштат ончыч сайынак тӧрштылна, а вара рашемдыме шуо: содыки лачшымак могай верыште Саидым вуйжо марте ошмашке урат? Ончем, тораште огыл илалше пӧръеҥ шинча. Тудыжо пуйто мыйымак вучен, вет йодмемлан. нимыняр шонккалыде, вигак вашештыш да тиде верым ончыктыш. Чыным ойлаш гын, фильмым шарналтен да пустыне кумдыкым тӱслен ончалын, шкежат туштак манын шоненам ыле. Сандене, куанен, писынрак тушко кайышна да войзалтна. Эсогыл ошмашке воленак шинчым – ош тувырем амырга манынат шым чамане!
А кӱшычшӧ могай сӱрет почылтеш?! Пӱртӱс ялт ӧрыктара: тораште огыл курык-влак улыт, покшелне – тӧр мланде, воктеныже – пустыне. Манаш веле! Мутет йомеш. Пуйто йомакыш логалынат! Чылажымат мут деч посна кужун ончен шогымо гына шуэш.
Иктешлыме семын
Оксам погаш, манмыла, чулкашке опташ, конешне, пайдале. Вараже тидлан я тудлан кучылташ лиеш. Но эре паша дене гына илыман огыл. Тудо, колет гынат, кум кечылан кодеш, манытыс. Адакшым окса кӧлан сита?! Мо илет, шийвундо эре кӱлеш. Тыге илышыжат эртен кая да шарналташыжат нимо огеш лийыс! Сандене тӱням ончен кошташ тыршыман. Палыдыме сылне вершӧрлам ужын, кумыл нӧлталтеш. Нӧлталтше кумылан лият – тазалыкет пеҥгыдемеш. Тидыжым врач-шамычак ойлат. А тазалыкет пеҥгыде лиеш – пашат ушна, илышет ворана. Икманаш, чылажат ваш кылдалтын, сандене шкем куандараш йӧным муашак тыршыман.
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо