(Умбакыже. Тӱҥалтышыже 48, 50-ше №-ан газетлаште.)
Чечня. Чоншижмаш
Кумшо экскурсийыш Чечняшке мийышна. Эше икымше ужаш мучаштак сӧрымем таче шуктем да мечетьла нерген мутем шуем. Тудыжым ме шагал огыл ужынна.
Но изишак весе нерген ойлымо гыч тӱҥалам. Чечняшке кудалме годым корнышто Хасавюрт ола логале. Эше ятыр ий ончычак Чечняште кокымшо толкын сар кайыме нерген возымем годым, шарнем, тиде илемын кузе чын сералтмыжым пален омыл да тушто лӱӥкалымаш лийме нерген каласкалыше пӧръеҥ деч уэш-пачаш йодынам.
Умбакыже корнышто «Аргун», «Шали», нине олалашке мыняр километр улмым возымым ужмеке, чонлан йӧсын да йӧндымын чучын. Сар кайыме жапыште тыште мыняр еҥ, мемнан мыняр самырык салтакна ӱмыр лугыч лийыныт, инвалидыш савырненыт, а кызыт тышке экскурсий дене коштына…
Нине ола-влакын лӱмышт, «Аргунское ущелье» манме телевизор дене тунам чӱчкыдын йоҥген, санденак ушеш чот лакемалт кодын. Мый икымше ужашыштак возенам ыле: мо ушешем кодеш, тушко миен лектам. Шоненам мо тунам тиде илемыште иктаж-кунам шке лиям манын?! Йӧршынат! Но «Пути господни неисповедимы», маныт. Лач тыгак. Тиде ойын чын улмыжо илышыштем, очыни, тӱжем икымше гана пеҥгыдемдалте…
Шали
Экскурсийын маршрутшо дене келшышын ме эн ончычак Шали олашке толна. Тушто ончышаш ик вер гына палемдалтын. Тиде, шкеат умылышда, очыни, мечеть. Но мый Махачкаласе мечеть мучко кошташ кужу вургемым чиен-чиен ноен да пӱжалт пытыме нерген шарналтышым да тушко пураш тӱҥалтыште тореш лийым. А кунам гидна, Настя, самырык ӱдырамаш – коллегем манаш лиеш (тымарте Дагестан телевиденийыште журналистлан пашам ыштен) – тиде пророк Мухаммед лӱмеш мечеть манын каласыш, тетла ик мутымат ойлыде пурышна. Тыгай верыште лийде кодаш сулыкла чучо! Да адакат тиде кужу вургем кӧргыштӧ йомын-йомын манме гай тудым чияш логале. Адакшым мусульман-шамычын кугешнымашыштым ончалме шуын, вет тудо «Гордость мусульман» маналтеш. Эшежым кумдыкшо дене Абу-Даби деч вара тӱняште кокымшо эн кугу мечетьлан шотлалтеш.
Кававомышыш – тошкалтыш дене
Шали гыч гид моткочак ойыртемалтше верыш наҥгайыш. Тушко каяш водитель навигаторым чӱктен ыле гынат, изишак йомын коштна да «по горам, по лесам» манме гай лакылан корно дене лӱҥгалтен-тӧршталтен кудална. Такшым ялыште тыгай корно дене веле кудалыштме мо?!
Миен шумо вер чот ӧрыктарыш, вет тиде кававомышыш наҥгайыше тошкалтыш ыле! Эн кӱшкӧ кӱзен шумеке туге чучеш, пуйто теве-теве чоҥештен кает! Икте гына изишак лӱдмашым луктын: а трук катла, да тунам, товатат, чоҥештет, но вес верыш. Пиалеш, мемнан тӱшкам чытыш. Молымат чыта дыр?
Тушеч тораште огыл телескопым верандыме. Ме лач тышечак Грозный олам ужна.
Грозный
Да ты вер гыч тушкак кудална. Тыштыже гид мемнам эн ончычак черкыш наҥгайыш. Тушкат ынена пуро ыле. Тудо Архангел Михаил лӱмеш лийынат, адакат ик уто мут деч посна пурышна, ончен савырнышна да, сортам чӱктен, семынна пелештышна.
Тушеч лекмеке, ончышаш вес вер марте Грозный олан рӱдӧ ужашыж мучко йолын эртышна. Мом ойлаш, сар жапыште шалатен пытарыме ола олмеш кызыт моткочак чапле, жапын чыла гаяк йодмашыжлан келшышын сӧрастарыме ола шочын шинчын. Сылнылыкше нерген кужун ойлаш лиеш. Кушко от ончал – чылажат ойыртемалтше да кумылым нӧлтышӧ. Мутлан, ола покшелнак вӱдкышкалтыш (водопад) уло. Тыгайым ужында? Мый гын але марте нигуштат ужын омыл ыле. Але тушко ошкылмо корно кумдыкым налаш. Тушто чыла вере чевер пеледышым, утларакше розам, кашполашке шындылын-сакален сӧрастарыме.
Вес верже адакат мечеть ыле. Шокшо игечын тушко пураш тӱҥалтыште уэш нимогай кумыл лийын огыл! Но кунам гид тиде Чечнян ончычсо вуйлатышыже Ахмат Кадыров лӱмеш эргыжын, Рамзан Кадыровын, чоҥымо мечетьше мане, йолна шкеак наҥгайыш.
Мечеть «Сердце Чечни» маналтеш. Тудо Грозный олан эн покшелныже, 14 гектар кумдыкым айлыше паркыште, Сунжа эҥер серыште, верланен. Тиде мечетят Российыште да тӱняште ик эн кугулан шотлалтеш. Кӧргыжым ыштымаште ош мраморым, узор-шамычым сӱретлымаште да Коран гыч аятым (текстым) возымаште эн кӱкшӧ пробан шӧртньым кучылтмо. Ачажым пагалымыжым эрге теве кузе ончыктен!
Коштын-коштын, кечывалат эртыш. Гидна мемнам чапле кафешке наҥгайыш. Тушкыжо адакат моткочак ойыртемалтшын – кӱшкӧ зонт-влакым сакален – сылнештарыме парк гоч эртышна. Такшым гид Путин проспект дене эрташ темлыш. Но уремыште 30 утла градус шокшо улмылан кӧра ӱмыл дене, зонт-влак йымалне, ошкылмо шуын.
Тиде кафештат, мутат уке, ме нунын йылме дене йоҥгалтше тӱрлӧ национальный кочкышыштым тамлен ончышна. Шылан шӱрат, кокымшо блюдат тамле улыт ыле. Но ик эн чот кавун гыч ыштыме лачка когыльо сынан сийышт келшыш.
Кечывал кочкышым ыштымеке да изишак каналтымеке, ме коктын, гиднам пырля ӱжын, Путин проспектым ончалаш содыки миен толна. Тышке шумеш толаш да тудым ужде каяш?! Низаштат! Адакшым тиде проспектше тораштат огыл ыле. Санденак мийышна, тушто тыгеат, тугеат шогалын фотографироватлалтна да группына деке мӧҥгеш пӧртылна. Ошкылмына годым гид палемдыш: «Чечняште Путиным чот пагалат, санденак тудын фотографийжымат шуко вере ужаш лиеш». Чынак, корнышто кудалме годым Российын Президентшын, Ахмат да Рамзан Кадыровмытын фотошт шинчашке чӱчкыдын логале.
Аргун
Вараже микроавтобусна денат тиде проспект денак кудал эртымеке, Грозный гыч лекна. Ынде корнына Аргун олашке шуйналте. Чыным каласаш гын, Грозныйыш корно тудын гоч эрта. Тиде амал денак кужун кайымыла ыш чуч.
Аргунышто мом ончаш пуренна, шонеда? Туге, мечетьым. Ну, те уже паледа: шокшо игечылан кӧра тушкат тӱҥалтыште пурымо шуын огыл. Но адакат, кӧн лӱмеш улмыжым пален налмеке, кужу вургемым уло кумылын чийыме. Адакшым паленна: тиде кечын тетла нимогай мечетьышкат огына пуро.
Грозныйышто Рамзан Кадыровын ачаже лӱмеш чоҥымо мечеть «Сердце Чечни» маналтеш гын, тиде – «Сердце матери». Тудым эрге аваже, Аймани Кадырова, лӱмеш почын. Аймани Несиевна кызыт 70 ияш. Чоҥенытше Ахмат Кадыров лӱмеш региональный мер фондын оксаж дене. Тудым ыштымаште жаплан келшыше технологийым да материалым, мраморым кучылтыныт. Санденак Россий кумдыкышто тудо кызыт икымше ультрасовременный манме мечетьлан шотлалтеш. Мо оҥайже, ӱдырамаш лӱмеш тӱня мучкат икмыняр мечеть веле уло.
(Мучашыже лиеш.)
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо
