Кокымшо шӱлышым налеш
Кужэҥер районысо Кульшит ял уэш ылыжеш, илаш тӱҥалеш
Ончыкылыкдымо радамыште лийын
Тиде ял нерген икымше гана 1859 ийыште возен кодымо. Тунам 18 суртышто 137 еҥ илен. Тыште утларакше руш-влак негызлалтыныт. 1933 ийлан эсогыл 79 сурт шотлалтын, тушто 359 еҥ илен. 1930 ийыште «У илыш» колхозым почыныт. Кугу ачамланде сарыш 102 еҥ каен, тышечын 41 гына пӧртылын. 1952 ийыште шымияш школым почыныт, тушко Шишкэҥер, Черный ключ, Каменная Гора ялла гыч икшыве-влак тунемаш коштыныт. Витлымше ийлаштак фельдшерский пункт, клуб ден библиотеке шке омсаштым почыныт.
1973 ийыште тыгыде озанлык-влак Руш Шойышто верланыше «Знамя» колхозыш ушненыт да Кульшит ял тудын производственный бригадышкыже савырнен. Тыгыде ял-влакым ончыкылыкдымо радамыш пуртымек, тушто оралтым чоҥаш чареныт. А вет 1946 гыч 1970 ий марте Кульшитыште 18 у пӧртым нӧлтеныт. Тиде жапыштак школ, клуб, библиотеке, медпункт петырненыт, калык Руш Шойыш, Кужэҥерыш, республикна деч ӧрдыжкӧ илаш куснен.
Кодшо курымын индешлымше ийлаштыже тышке Кислицынмытын да Свининмытын ешышт илаш кусненыт, фермер озанлыкым почыныт. Тыште пӧртым, пырче аралыме складым, фермым, пилорамым чоҥеныт, ялозанлык техникым налыныт. Мландым курал-ӱдаш, вольыкым ашнаш, чодырам ямдылаш, мӱкшым ончаш тӱҥалыныт. Аганур гыч Морко районын чекше марте корныш асфальтым шареныт. Тиде корно воктенак Кульшит ял верланен. 2005 ийыште ял куд сурт марте кушкын, тушто латик еҥ илен. Но пӱрымаш тыге пӱтыралын: тыште пӧртшымат даче семын гына кучылташ тӱҥалыныт, лачак Александр Свинин гына шочмо кундемжым коден каяш вашкен огыл, телым тудын пӧрт тӱньыкшӧ гыч веле шикш лектын.
Ӱшаным шочмо кундем пуэн
Кызыт Руш Шой ял илем кундемыште Кульшитыште гына ужалышаш сатум ыштен луктыт. Чылажат республикыште палыме предприниматель, тиде ялын эргыже Павел Свининлан кӧра. Тудо ӱшанен: шочмо кундемым уэш тӱзатен, уэмден колташ лиеш да тидлан кыртмен пижын. Фермер озанлыкым почын, чодыра кушкаш тӱҥалше пасу-влакым налын, шем пызлыгичкым, моло кушкылым шынден. Варажым фермер озанлык негызеш «Шӧртньӧ нектар» ялозанлык кооперативым почын.
Кугыжаныш ялозанлык дене кылдалтше фермер, тыгак кооператив-влаклан йол ӱмбаке шогалашышт кугу полышым пуэн, грантым ойыраш тӱҥалын. Тыге тиде кооперативат тыгай грантым конкурс почеш сеҥен налын да мӱйым атылашке темкалыме цехым почын. Тидлан оралтым чоҥаш, вӱдым, тулым пурташ, корным ышташ кӱлын. Чылажымат ик жапыште веле огыл ыштыме. Тудым почмашке мыят, журналист семын, миенам ыле. Ик кугу оралте, ангар кӧргыштӧ, эше вощиным, мӱкшлан пукшышаш кандим ямдылыме цех-влак лийыт, нуныланат верым ямдылыме.
Тыштак, Кульшитыште, Павел Свинин йолташыже Андрей Лебедевын темлыме ойжо почеш вуйдеҥге чайым ямдылыме цехым почаш келшен. Кугыжаныш деч грантым налмек, тиде шонымашым илышыш шыҥдарен: кугу ангарым нӧлтен, оборудованийым налын.
Кодшо ийын чайым ямдылыме оборудований вараш кодын толмылан кӧра улыжат кумшӱдӧ утларак килограмм коштымо чайым гына ямдылен кертыныт. Тӱҥжӧ – технологийым шыҥдарен, тунемын шуктеныт. Ӱшан лийын тенийлан: эн шагалже ныл тонн деч шагал огыл сатум ямдылаш. Вет ямде продукцийлан йодмаш кугу. Сочиште вуйдеҥге чайыш кечывалвелне кушшо шудым але коштымо фруктым ешарен, йӱышым ямдылат. Цехыште ик кечыште кудшӱдӧ килограмм сырьем перерабатыватлаш палемденыт гын, тидын нылымше ужашыжым гына ямдыленыт. Верысе калык, кеч ужар вуйдеҥгелан сайын тӱленыт, тиде пашашке ушнаш кумылым пешыжак ончыктен огыл.
Ынде предприниматель-влак тыгай шонымашке толын лектыныт: ял воктенысе арендыш налме пасушто вуйдеҥгем ончен кушташ тӱҥалаш. Эше тиде пашашке тунемше-влакым ушаш шонат: вет нуно кеҥежым производственный практикым эртат. Ялыште паша вий уке, сандене еҥ-влакым лишыл яллаште кычалаш перна.
Тышке турист корно почылтеш
Мӱндыр ял кокымшо шӱлышым налме эше ик тӱҥ амал – тыште экотуризм вийым налеш. Тидлан адак сай тӱҥалтышым кугыжанышын пуымо полыш ыштен. Кооператив Россий Ялозанлык министерствын «Агротуризм» программыж дене грантым сеҥен налын. Проектым илышыш шыҥдараш индеш миллион наре теҥгем ойырымо.
Турист-влаклан каныме базым почаш вер моткоч келшыше. Тораштак огыл кумдан палыме Кӱ курык да тушто келыштарыме памаш, воктенак республикын эн кӱкшӧ верже – Чӱкшӧ курык – верланеныт. Грант окса дене уна пӧрт-влакым налыныт. Тушто идалыкын кеч-могай жапыштыже илаш лиеш, чылажат йӧнан. Ынде ялжымат Кульшит огыл, «Кугыжаныш почиҥга» турист ял манаш тӱҥалыныт. Тыгак уна-влаклан «Кӱ курык» кафем вашке чоҥен шуктат. Тудлан оралтыжым Тумньымучашыште верланыше «Кече» санаторий деч кодшо, эше сайын аралалтше кумда пӧртым тышке конден шынденыт. Тыштак тӱрлӧ мероприятийым эртараш лиеш. Кызыт Кульшитыште эше тоштемше, пеле шӱйшӧ икмыняр пӧрт коеш, нунын олмыш уна пӧрт-влакым шындат.
Чын, шукерте огыл Кульшит Аганурын тыгаяк лӱман уремышкыже савырнен. Тидым тыгай амал дене ыштыме: догазификаций программе почеш лишыл верлашке, суртлашке пӱртӱс газым яра пурташ лиеш. Тыгай программым тыштат шыҥдареныт. Чоҥышо-влак тыршеныт, тышке газ пучым шупшыныт. Ынде оралтылашке гына пурташ кодеш. Тунам чыла шотыштат йӧнан лиеш. Тыгай программе огыл гын, газ тышке эше ятыр жап толын ок шу ыле.
Павел Свинин район администрацийлан Кужэҥер посёлко марте шуйналтше кугорно гыч рончымо бетон плита-влакым пуымыжлан таушта. Лишыл жапыште конден оптымо плитам корныш опташ тӱҥалыт. Тыге тышке толшо уна-шамычлан моткоч йӧнан лиеш.
Ик шонымашышт гына шукталтын огыл. Ял покшелнак кугу пӱям ыштеныт, тушто ончыч вӱдшат шагал огыл лийын. Карпым да моло колым колтеныт, но нужгол логалынат, чыла тыгыде колым кочкын пытарен. Кодшо кеҥеж кукшо лиймылан кӧра вӱдшат пучен, пундашыште гына кодын. Ынде ӱшан – шошым погынышо вӱдлан.
Павел Свинин шочмо ялже гыч Кугу Ачамланде сарыш кайыше фронтовик-влакым шарныме лӱмеш обелискым шогалтен. Тиде ялыште шке жапыштыже илыше-влак кочаштын, родо-тукымыштын лӱмыштым ужын, порын шарналтен кертыт.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Снимкылаште: Павел Свинин вуйдеҥге чайым ямдылыме цехын пашаж дене палдара.
Авторын фотожо
