Кушко от ончал – чыла вере мотор пеледышан клумбо-шамыч тӱрлӧ тӱс дене волгалтыт. Нунылан кӧра палынак тоштемше школ оралтат тунар шӱлыкын огеш кой. Адакшым ала-кушто тыштак йоча-влакын йӱк-йӱанышт шокта. Шкешт огыт кой, сандене дежурствыш коштшо ӱдыр-рвезе-влак школ шеҥгелсе кудывечыште тыршат манын шоналтышна… Июль мучаште Советский район Вечын кыдалаш школ мемнам лач тыге вашлие. У тунемме ий вашеш кеҥеж каныш жапыште тыште могай паша ышталтын, икымше классыш тений мыняр икшывым вучат, туныктышо-влак ситат мо – тиде да моло нерген Марий Эл да Россий Федерацийысе общий образованийын почётан да Марий Эл образованийын сулло пашаеҥже, туныктымо аланыште 1983 ий гычак тыршыше, 2006 ий гыч школ директорын пашажым шуктышо, а шке жапыштыже ты тунемме верынак выпускницыже Алевтина Мусина дене мутым вашталтышна.
– Алевтина Юрьевна, черетан у тунемме ий тӱҥалме марте тылзе наре жап гына кодын. Тений кеҥежым школышто могай паша ышталтын?
– Кажне кеҥеж – у тунемме ийлан ямдылалтме пагыт. Тиде паша моткочак кӱлешан да ответственный. Иканаште икмыняр направлений дене кылдалтше йодышлам решатлыман. Тиде – пожар лӱдыкшыдымылык, терроризм ваштареш виктаралтше, олмыктымо сомыл, пашам аралымаш, тунемме план, кадр, луымшо ден икымше класслам комплектоватлымаш.
2024 ийыште ме школым капитально олмыктымо дене кылдалтше программыш пурышаш улына ыле, но палемдыме жапым ончыко шӱкалме. 2025 ийлан ты программыш пурен кертына мо – каласаш неле. Туге гынат тидым вучен гына огына шинче, кажне каҥежым санпин да моло законодательстве почеш лӱдыкшылан шотлалтше верлам олмыктена. Тений коридорым, кабинетлам, мастерскойым, туалетым уэмден чиялтенна. Чиялан 25 тӱжем теҥгем кучылтмо, тиде оксам мыланна бюджет гыч ойыреныт.
Пожар лӱдыкшыдымылык правил дене келшышын туврашыште специализированный организаций полшымо дене кӱлеш обработкым ыштыме, тидлан адакат бюджет гыч 83 тӱжем теҥгем ойырымо. Тыгак электровоштырым вашталташ оксамат – 500 тӱжем теҥгем – тушечак пуэныт. Сигнализацийна уло, но терроризм лӱдыкшыдымылык ваштареш йӱкан увертарымашым ышташ оборудованийым шындаш кӱлын. Тудым налаш 303 тӱжем теҥгем ойыреныт. Ондак иктаж вучыдымо туткар годым школ мучко сигнал гына шарлен гын, ынде микрофон полшымо дене эвакуаций нерген увертарен кертына. Пошкудо ялла гыч мемнан школыш 62 йоча коштеш, нуным шупшыкташ кокымшо у школ автобусым пуэныт.
– Туныктышо да моло пашаеҥ шотышто у тунемме ийлан школ ямде?
– Нелылык уло. Школ автобусыш водитель, служебный пӧлемлаште арулыкым ыштыше пашаеҥ кӱлыт. Пашадар изи, сандене еҥ-шамычым муаш йӧсӧ. Туныктышо-влак шотышто ойлаш гын, кокла ийготна кызыт – 53 ий. «Земский туныктышо» программыш кок йодмашым пуэнна, но школышкына толаш кумылан таче кечылан уке. Мыланна руш йылмым да литературым туныктышо моткочак кӱлеш. Тиде предмет дене шагат шуко. Математикым сулен налме канышыште улшо, пашан ветеранже туныкта. Химийым, географийым туныктышо тазалыкшылан кӧра школ гыч каен, вакансий почылтшо, но тиде йодышым решатлена манын ӱшанена. Ӱмаште тӱҥалтыш классым туныктышо ситен огыл, туныктышо-логопедым йодаш логалын. Тений кундемышкына Йӱдвел кундем гыч еш толын, тушто ӱдырамашыже – тӱҥалтыш классым туныктышо. Мый тудым коҥга гыч шокшо когыльо семынак вучем.
– Кызыт «Работа в России» сайт гоч педагогический направлений дене студент-влакым пашаш налаш лиеш…
– Туге, целевой направлений дене тунемше-влак дене кылдалтше программым кучем контрольышкыжо налын. Но… Ме Марий кугыжаныш университетыштына эртыше «Вакансий ярмиҥгаш» миенна ыле, аудиторийла еда коштынна. Сӱрет тыгай: нылымше-визымше курслаште тунемше-влак чыланат оласе школлаште пашам ыштат, сандене нуно ончыкыжым села ден яллаш толыт манын, ӱшан пеш шагал. Мыйын гай ийготан-влак паша гыч каят гын… Икманаш, кадр шотышто проблеме уло.
– Тунемше-влакын чотышт шотышто могайрак сӱрет?
– Ты шотышто моктанен кертам. Райрӱдысӧ 2-шо ден 3-шо школ-влак дене таҥастарымаште, тунемше-влакын чотышт шотышто ме таче икымше верыште улына. 2023 ий 1 сентябрьлан мемнан 263 икшыве лийын гын, тений 270 лийшаш. Икымше классыш ӱмаште 29 йоча толын, тений парт коклаш 23-24-ын шинчыт.
– Пытартыш ийлаште тӱҥалтыш классым туныктышо-влак могай нелылык дене вашлиялтыт?
– Йоча-влак шке ийготыштлан мом моштышаш улыт, тудым ыштен огыт мошто. Мутлан, шнурокым але упш кандырам кылден…
– Тыгайже, очыни, ончычат лийын?
– Туге, но тунам икте-кокыт, а кызыт нуно шукемыныт, сандене ты йодыш пӱсемын. Кеч шкеже тӱҥалтыш классым туныктышо улам, туге гынат эше ик йодышлан шканем вашмутым пуэн ом керт: пытартыш жапыште шолагай-влак палынак шукемыныт. Тыгак вашкӱзӧ дене удан пӱчкедат. Тидыже содыки шагал тарванымыштлан кӧра, шонем, вет спорт дене моторике икте-весе дене кылдалтше улыт. А тачысе икшыве шуко жапым гаджетым кучен, компъютер ончылно шинчен эртара. Мый уныкам-шамыч гычат палем: уремыш лукташ нуным пеш йӧсӧ. Икымше класс шотышто мутым умбакыже шуяш гын, тӱҥжӧ йоча школыш каяш психологический могырым ямде да шке ийготшылан келшыше шинчымашан лийшаш, уке гын тудым уэш туныкташ нелырак лиеш.
– Школ директорын пашажым коло ий наре шуктеда. Тиде вет шагал огыл…
– Паледа, ты пашам тӱҥалме кум ийыште нелын чучын. Маевскийын кранже, школ приёмко, отпоплений… – чыла тиде да шуко моло мылам йӧршеш палыдыме ыле. Кызыт але тӱҥалтыште куштылго лийын – таҥастарен ом керт. Чылажат айдеме да паша деке тудын кумылжо дене кылдалтын. «Школым директор огыл, а тушто пашам ыштыше-влак вияҥдат», – эре ойлем. Эн тӱҥжӧ – туныктышо, администраций пашаеҥ-влак. Мутат уке, ача-ава да йоча-влак дене эреак умылымаш, нунын дене пеҥгыде вашкыл лийшаш. Икшыве-шамычым могай нуно улыт, тугайым йӧратен моштыман, сай да осаллан ойырыман огыл. «Кажне тунемшын – шке ойыртемже, сандене кажныжым умылыза да йӧратыза», – туныктышо-влаклан эре ойлем.
– Алевтина Юрьевна, таче кумылда могайрак?
– Кумылем сай, да таче веле огыл – кажне кечын. Ийготемлан кӧра ынде школ паша деч кораҥман манын, чӱчкыдынак шонем, но кузе? Школ, йоча-влак деч посна кузе илашыже? Чыла тиде мылам – шочмо суртем гай… Тыгай шонымаш авалта гынат, кумылем эре сай. Конешне, паша дене кылдалтше йодыш-влак лектынак шогат, но нунын деч посна огеш лий. Мый эре тыге ойлем: «Йодыш-влак улыт гын, тугеже илыш ончыко кая, а тудо ик верыште ок шого – тугеже чыла сай».
Мутланыме деч ме вара Алевтина Юрьевна дене пырля школ кудывечыш лекна. Икмыняр ий тунемме верыште «Школ клумба» проект илышыш пурталтеш. 3-шо класс гычак йоча-влак кеҥеж каныш жапыште график почеш тушто кушшо пеледышыш вӱдым шаваш, шӱкшудым сомылаш коштыт. Тидын деч посна ты школын тунемшыже-влак Кугу Отечественный сарыште вуйым пыштыше-влаклан верысе обелискым, тыгак Гагаринлан памятникым да Социалистический паша геройна Владимир Новиковлан шарныктыш оҥам вераҥдыме кумдыкым шефствыш налыныт да идалык мучко тушто арулыкым эскерат. Мийымына кечын тыгак йоча-влак дене пырля школын пашаеҥже-влак Валентина Тихонова, Надежда Милютина да Галина Афанасьева тунемме верын кумдыкыштыжо шудым соленыт. Алевтина Юрьевна кажныж нерген моткочак порын ойлыш, нуным мокталтыш. Вуйлатышын ик сай шомакшат вийым пуа, эшеат тыршен ышташ кумыланда, туге вет?
Г.Кожевникова
И.Речкинын фотожо
