15 майыште талантан журналист да поэт, уста вуйлатыше, чолга тӱвыра да мер пашаеҥ, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже Юрий Русановын (снимкыште) шочмыжлан – 55 ий.
Зеленогорский школ да армий, Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультетше деч вара 1991-2002 ийлаште Юрий Русанов — «Кугарня» газет редакцийын корреспондентше, радион редакторжо. Палемдыме жапыште тудо ик гана веле огыл Марий Эл Журналист-влак ушемын усталык конкурслаштыже сеҥыше лийын, «Ресурсы Марий Эл» газетын йодыштмашыже почеш республикын ик эн тале лу журналистше радамыш пурен. 1998 ийыште «Пӱрымашлан почешмут», «Воштончыш» радиопередаче циклжылан тудым Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш молодёжь премий дене палемденыт, а 1999 ийыште – Кастрен лӱмеш обществын премийже дене.
2002-2007 ийлаште – М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрым вуйлатышын алмаштышыже, Марий самырык театрын директоржо, 2007 ий октябрь гыч пытартыш кечыж марте – М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрым вуйлатыше, тыгак 2008 ий гыч Мер Каҥаш председательын алмаштышыже, 2009 ий гыч Марий Элысе Общественный палатын еҥже.
Курымешлан мемнан дене чеверласен гынат, Морко район Нурӱмбал ялын тиде эргыже нерген поро шарнымаш тачат марий калыкнан чоныштыжо ила. Юрий Петровичлан пӧлеклалтше «Шарнымаш сорта» лаштыкыштына савыкталтше-шамычлан мер пашаеҥ, краевед Владимир Козловын вуймутшым пуэна да тудын возымыж гычак тӱҥалына.
Тыгай вуймутым йӧршынак ынем кучылт ыле Юра Русанов нерген шарналтен, йоҥгыдо мут дене аклен, тудын нерген ойым возаш сӧрымем годым. Но ты муро сем да мут волгенче семын шкеак солалтен пурышт, да тидым нимо денат кораҥден шым керт. А кава, ала тыглай гына, ала лӱмынак лач кызыт, возымем годым, шортеш, шортеш… Марий кава шортеш Юра гай ятыр моло уста марий еҥым пеш самырык йомдарымыланна. Рвезе еҥым йомдарымылан чаманымаш вес тукымнанат шуко лийын, но таче – поснак… Пӱрымаш мо тиде? Але пӱрыдымаш – Юмо гына пала.
Юра дене палыме лийме годым ме уже йол ӱмбак шогалше да ешан лийынна. А тудо мемнан «У вий» ушемыш салтак гыч пӧртылшӧ, университетын студентше, самырык рвезе семын ушныш. Тыге ме 1989 ийыште тудын почеламут аршашыжым тунамсе «Саман» журналеш савыктышна. Мутат уке, нуно ончычак возалтыныт. Туге гынат ты журналешак савыкталтше кугурак ийготан поэт-влакын деч тачысе (тунамсе) илышым келгын да тура ончалмыж дене ойыртемалтыныт: «Шыдыж дене чыламат шудале Пагытын шапалгыше чурийже…»
Тыге Юра тунамсе тукымын усталык да мер пашашкыже ушныш. Тудын шоналтенрак, вашкыде мутланымыже, ийготлан келшыдыме ушан ой-влак, ончыко ужын моштымаш, а эн тӱҥжӧ – ача-ава деч, еш деч, поро пошкудо-влак деч налме чоткыдо койыш. Тидыже вара «Кугарня» газетыште пырля пашам ыштыме годым моткочак раш почылто. Саде «пагытын шапалгыше чурийыштыже» тудо ончыкылык илыш могай лийшашлан вашмутым кычалын. Мутат уке, вашмутшым гына муын огыл – 1990-ше ийласе илыш вашталтыш тунам шукыланна раш лийын огыл. Но лийын ала-могай романтике, эрык… Самырык-влаклан газетын корреспондентше Юрий Русанов тиде жапыште лудшо еҥын ик эн йӧратыме авторжо лийын. Тудын кажне статьяжым пагален да ура чон дене вашлийыныт. Чӱчкыдын колаш логалын: «А тый Русановын статьяжым лудынат?» А Юра эре гаяк чоным туржшо, шонаш таратыше у деч у материалым ямдылен. Мутлан, шучкын ӱмыр лугыч лийше тале мурызо Раисия Петряева нерген материалым савыктыш. Тудын марте илыш пӱрымашым тыге почын пуышо тыгай ӱчашымашан статья лийын огыл ыле. А тудын мер-политик статьяже-влакым налаш гын – нуно тунам чыла марий журналист-влакын деч лӱддымырак да пӱсырак лийыныт. Тыгодым Юра статьялан верч ятыр гана тарваныше шургымашымат моткочак эплын, ушанын кораҥден моштен. Тидыже мо нерген ойла: ешыште тудо ушан-шотан воспитанийым налын. «Кугарнясе» лӱддымылыкшым шотыш налын, 1996 ийыште тудо «У вий» ушемын Валентин Колумб лӱмеш премийже дене палемдалте. Мутат уке, варажым ӱмыр курымыштыжо тудо шуко премий ден наградым налын, но тиде – икымше тыгай мер наградыже лийын.
Кужу жап мемнам «кум йолташ» маныт ыле. Тиде – Геннадий Гордеев, Юра Русанов да Владимир Козлов. Юран радиош кайымекыжат, вес вере улмыж годымат мемнан кылна, йолташ семын вашлийын ужын мутланымашна кӱрылтын огыл. Ик эн чон тарватыше рубрикше радиошто «Пӱрымашлан почешмут» лӱман ыле. Поэт Юрий Чавайн нерген материалже дене Юра калыкын чонжым туге савырале – тачат тидын дене кугешнем. «Шылын вочшо» материалым Валентин Колумбын архивше гыч ме муын луктын улына ыле.
Юра Русанов, мыйын шонымаште, шке пӱртӱсшӧ дене поэт лияш, творчестве паша дене чапланаш шочын улмаш. Тудын ятыр почеламутшо марий чоным тарвата гына огыл, кӱрыштешак. Шке кумдалыкше да келгытше дене нигӧ денат от луго.
Но илыш пӱрымаш тудым вес корныш лупшалтарыш – театр пӧрдемыш. Айдемылан пуалтын гын – пуалтынак. Вуйлатыме сомылыштат Юра Русанов утыждене поро кумылжо, ончык ужмыжо, воктен улшо да йодын толшо еҥын куан ден ойгыжым умылымыжо, умылтарен моштымыж дене ойыртемалтын. Сандене тудым чыланат порын шарнат.
Но тиде – йӧршын вес корно лийын. Можо тудым тушкыла лупшалтарен – тачат умылен ом керт. Мыйын шонымаште, Юра Русановлан театрым огыл, писатель ушемым але телерадиокомпанийым вуйлаташ ӱшанен пуыман ыле. Вес корныш шогалмыж дене, очыни, тудо шке пӱрымаш корныж гыч кораҥе.
А кава чӱчкыдын шортеш. Да мемнан шинчанат тыгакак шижде вӱдыжга.
Михаил Матвеев, Марий Эл Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже:
– Армийыш ужаташ мыйым ялышкем пырля ик курсышто тунемше ӱдыр-рвезе-влак толыныт ыле, ты кечынак мемнан ялысе ӱдыр Юра Русановын шочмо Нурӱмбалышкыже марлан каен. Тиде кечынак армий гыч Юра толын да тудым тиде сӱан дене ялышкына шынден конденыт. Тунам палыме лийын огынал гынат, тудын дене ик корныш ушнымо кечылан мый лач тидым шотлем… Варажым Юра Марий кугыжаныш университетыште тунемаш тӱҥалын да мыйын армий гыч толмемлан чыла шотыштат лидер лийын шуктен ыле, шке йырже творческий шӱлышан еҥ-влакым чумырен. Икманаш, тудо тунеммаштат, мер пашаштат эре ончылно лийын да чылажымат эн сайын ышташ тыршен. Тунам, 90-ше ийлаште, тӱрлӧ мер толкын-шамыч шочыныт. Лач тудын дене пырля «У вий» шочын да вияҥын, Мер Каҥашым йолташыже-влак дене пырля чумырен. Самырык лийын гынат, кугурак ийготан-влаклан ойкаҥашым пуэн да тудым колыныт, шотыш налыныт.
«Кугарня» газетыште пашам ыштымыжым шарналташ гын, таче марий-влак коклаште тудын семын возышо моткоч шагал. Кеч-могай статьяштыже шукыж годым ончылмут лийын да мучашлан – почешмут. Южо годым туштым туштымо гай серен: саҥгашке перен пуэн огыл, но мо кӱлешыжым ала-кузе моткоч шыман, тыгодымак чын пелен наҥгаен моштен – тидын дене мыйым эре ӧрыктарен.
А радиожурналист семын ончалаш гын, радиопередаче-влаклан у шӱлышым пуэн, тудын гайже таче шагал, уке гаяк. Туштат ончылно, ойыртемалтше лийын. Вара пӱрымаш тудым Самырык театрыш савыралын, мемнан таҥаш-влак коклаште вуйлатыме пашаш Юрий Петрович эн ондак ушнен, тушто ончылно лийын да тыгай вашталтышым пурташ тӱҥалын, кудыжлан шукынжо ямде лийын огытыл. Икманаш, кеч-кушто ыштен – чылажымат эн сайын, тыгодымак мер толкыным вияҥден. Вет мер толкын шке семынже илен огеш керт, тудо садак кучем дене пырля огыл гын, ала-кузе параллельно кайышаш: калык, кучем да тудын коклаште кӱвар гай лийшаш, тыгай кӱварым ыштен моштышо шагал, а Юрий Петрович кертын. Кузе? Чылажымат шижын моштен.
Кызытат теве мо ушыштем кодын. Вячеслав Кислицынын республикым вуйлатымыж годым тудын дене вашкылым муаш йӧсӧ манын ойленыт, а Юрий Петровичын тыгай нелылыкше лийын огыл. Тудын дене ик ойыш моткоч писын шуын да тыгодым тиде вашкыл марий самырык-влаклан пайдам конден. Яндар да кугу шонымашыже-влак лийыныт, но нуно тӱрлӧ амаллан кӧра илышыш пурталтын кертын огытыл. Мыйын шонымаште, Юрий Петровичлан вуйлатышын пашажым ондакрак пуат ыле гын, тудо марий калыклан кӱлешан эшеат шуко пашам ышта ыле… «Вуйлатышын кидыштыже моткоч шуко йӧн уло, кучылт моштыман да умылыман», – южо годым шылтыде манын да оҥым кырен огыл, а умылтарен: тиде верыш ӱмырешлан толын отыл, жаплан гына, сандене тиде жапыште тый калыклан кӱлешан пашам ыштен шуктышаш улат. Чыла палымем-влак кокла гыч эн чот кугу ойыртемже лач тиде, шонем.
Роман Алексеев, М.Шкетан лӱмеш марий национальный драме театрын тӱҥ режиссёржо:
– Юрий Петрович Русанов моткоч ушан айдеме лийын. Ончыко ужын, шонен, шижын моштен. Икымше гана тудын дене Самырык театрыште директорлан ыштымыж годым вашлийынна, а икмыняр жап гыч тудо мемнан театрым вуйлаташ тӱҥале. Содыки директор ден тӱҥ режиссёр коклаште тандем лийшаш. Юрий Петрович дене пашам ышташ оҥай ыле, шуко мом уым пален налынам. Тудо кажне айдеме деке корным муын моштен. Кузе? Колыштын, колын моштен, варажым, чыла шонымашым иктеш поген, иктешлымашым ыштен. У пашалан лӱдде пижын. «Велосипедым уэш шонен лукташ ок кӱл – йырда мо ышталтеш, ончалза да шке семын ыштыза. Пьесе ок возалт гын, вес драматург-влакын пашаштым ончалза да марла ыштыза, тунемза», – манын. Юрий Петровичын вуйлатымыж жапыште театрыште ятыр у вашталтыш лийын: у проект илышыш пурталтын, автопарк ден оралте уэмдалтыныт, у студийым туныктен лукмо… икманаш, театрлан кӱлешаным шуко ыштен, сӧрымыжым эре шуктен. 2019 ийыште ме театрын 100 ияш лӱмгечыжым палемденна, но Юрий Петрович деч посна… Мыйын шонымаште, тудо лиеш ыле гын, тиде кече эшеат сайын эрта ыле да кече веле огыл – театрна умбакыже эшеат виян лиеш ыле.
Александр Абдулов – «Марий Эл» газетын директоржо-тӱҥ редакторжо:
– Юрий Русанов дене журналист пашаште палыме лийынна. 1991 ийыште «Кугарня» газет шочо, июльышто тудын икымше номерже лекте. Тиде пагыт гычак Юрий Русанов – Марий кугыжаныш университетын студентше – редакцийышкына кошташ тӱҥале, а вуз деч вара пашаш тольо. Икымше кече гычак тудын журналист улмо талантше палдырнен. Кок тыгай ойыртемжым палемдаш лиеш. Икымше – возымо стильже, тудо пеш оҥай ыле. Кызыт «Кугарня» газетын подшивкыжым налаш да ончал лекташ гын, тидым вигак ужаш лиеш. Шонымашыжым почын пуаш пеш кужу предложенийлам чоҥаш, пӱтыркален-пӱтыркален возаш йӧратен да тыгай шкешотан стильже дене марий йылмым вияҥден.
Кокымшыжо – вучыдымо темым тарваташ пеш йӧратен. Икана мылам ойла: «Мемнан деке, Морко могырыш, материалым ышташ каем. Тушто ик ӱдырамаш шӱгарлаште ила: марийжын шӱгарже пелен шалашым ыштен…» А 1993 ий октябрьыште Москвасе путч жапыште Юра тушко каяш тарванен. «Командировкыш миен толам, колто», – манын. А туштыжо кредалыт, лӱйкалат, сандене мый тудым ыжым колто: а трук тудым лӱен пыштат манын шоналтышым. Йӧра колтен омыл, вет лач тунам Йошкар-Ола гыч «Молодёжный курьерын» корреспондентше Александр Смирновын ӱмыржӧ лач тушто кӱрылтӧ… А вес гана Юра Чечняш каяш кумылым ончыктен, тунам тушто боевой действий эртен. Икманаш, тудын чонжо эреак тыгай пӱсӧ теман верлашке шупшын.
Геннадий Гордеев – драматург, режиссёр:
Юра Русанов – шке жапыштыже марий калык толкыным ылыжтарен колтышо-влак кокла гыч иктыже, ончыл радамыште лийшыже. Тудын илыме, ыштыме корныжым шерын лекмеке, йодыш шочеш: кушечын тунамсе 21 ияш нӧргӧ айдемын кӧргыштыжӧ шке калык верч чон пытен вургыжмо, йӱлымӧ, ончыкылыкшым моторым, вияным ужаш тыршыме тыгай тале кумыл? Мый лийынам тудын шочмо ялыштыже, суртыштыжо, вашлийынам ача-аваж дене. Чын, шочмо Нурумбал ялже пеш сӧрал пӱртӱс лоҥгаште шинча, ял тӱрыштӧ – шочмо суртшо. Сурт коклаште – пушкыдо, лыжга кумылан, тыматле, пеш пашаче ачаже, а воктеныже – тыгаяк тыматле да пашаче, но чоткыдырак кумылан аваже. Пырляште нуно вич икшывым ончен-куштеныт. Тиде – тӱжвачын ужмаште. Тыгай еш марий калыкыште шуко, а Юра Русанов семын шке калыкнан волгыдо ончылыкшо верч чон пуэн тыршыше айдеме – шагал. «Тӱжвач ужмаште» маньым. Чын. А айдемым кӧргышкӧ пурен ончалашлан тудын ешыште шочын-кушман, тудын ӱмырым илыман. А пален налаш каласкалымашыж гочын? Юра чоным почаш йӧратен огыл, тудлан утларакшым шке кӧргыж дене шып шонкалаш келшен. Тыгай годым «Мом пеш шонкалет?» йодмылан кидым гына лупшалеш ыле: «Ай, так…», пуйто маннеже: «Айда, огеш кӱл тидын нерген»… «Кушечын айдемын кӧргыштӧ шке калык верч чон пытен вургыжмо, йӱлымӧ, ончыкылыкшым моторым, вияным ужаш тыршыме тыгай тале кумыл?» йодышыш пӧртылаш гын, палыме шонымаш дене иктешлыме шуэш: очыни, тыгай кумыл, калыкым йӧратыме Талант! кунамже посна еҥлан Юмо деч пуалтеш.
Школ годсекак мый Юрий Русановын почеламутлажым лудаш йӧратем, эше тунамак икмыняржым наизусть паленам да уэш пачаш лудынам – келшен чыла: мут-влак, ойсавыртыш-шамыч. Нуно шонаш веле огыл, ала-могай ошкылым ышташ таратеныт. Почеламут-шамыч мылам тунар келшеныт, эсогыл Марий кугыжаныш университетыште икымше курсовой пашам лач тудын лирикыже дене кылдалтшым возенам да шкеж деке радиош миенам. Миенам – тиде тӱҥ огыл, тӱҥжӧ – Юрий Петрович мый денем, ала-могай студентке дене, вашлияш келшен! Нигунам ом мондо: курсовоем тӱҥалтыш гыч мучаш марте тӱткын лудо, «Пеш сай» мане… Мыланем отметке огыл, тиде ойжо тунам моткоч шерге лийын… Икмыняр ий гыч, Марий Эл Радио почылтмеке, тушко пашаш темлен, но мый тунам «Марий Эл» газет редакцийын пашаеҥже лийынам… Да пытартыш вашлиймаш 2011 ийыште лийын. Тунам газетыште «Арслан» у лаштыклан «Галстук деч посна» рубрикым тӱҥалаш шонымаш лектын, а тудын тӱҥ цельже – республикыштына кумдан палыме пӧръеҥ-влак дене илыш, еш, ӱдырамаш, йӧратымаш да моло нерген чон почын вашмутланымаш. Мутат уке, икымше интервью лудшын кумылым савырыше лийшаш да тиде лаштыкым калык вучышаш манын шоненам. Вашмутланымашлан Юрий Петрович келшыш, тидлан мый тудлан тачат тауштен илем, вет чыла йодышемлан, вашкыде, шонен вашештен, мыйым мӧҥгеш савырен колтен але тидлан ом вашеште манын огыл. А ик ойжо гын кызытат ушыштем, чоныштем. «Тыгай калыкмут уло: «Имне дене куралме годым шеҥгек ончыман огыл – кашет тӧр ок воч». Сандене кузе илем манын, эреак чаманен шеҥгек ончаш тӱҥалат гын, ончыкшат каен от керт: шӱртнет, камвозат…А камвочмеке, кынелаш эре неле, но вийым муман…» — каласыш тудо. Можыч, чыла тиде шарнымашем мыйже серышашат омыл ыле, но ала-можо возыктыш – тугеже тыге кӱлеш дыр… Ойлымыда, кумылаҥдымыда тачат ушыштем, шӱмыштем пагалыме Юрий Петрович!
Г.Кожевникова
